Анеля Катковіч: Успаміны

Пасьля І сусьветнай вайны апынуўшыся з родным мястэчкам у межах ІІ Рэчы Паспалітай, былі вымушаны вучыцца ў польскай школе — беларускай ужо не было. Хаця папольску ў мястэчку гаварылі толькі ўраднікі, паліцыя, настаўнікі й ксёндз. Польская сьвядомасьць прысвойвалася праз школу й касьцёл. У Вілейскім павеце, у якім знаходзіўся й Будслаў, паводле польскага перапісу насельніцтва 1931 г., было 70554 праваслаўных і 53168 католікаў. Як родную мову беларускую падалі 64337 асоб, а польскую — 59477. Францішак Сяліцкі, выхадзец з гэтага рэгіёну й яго знаўца, сьцьвярджаў, што "ostatnia liczba jest zawyżona, że część ludności katolickiej podała język polski jako swój ojczysty "z przechwałki", bo uważano, że ten jest kulturalniejszy. Chciała też prawdopodobnie zamanifestować swoją polskość, mimo używania na co dzień języka białoruskiego, bo jednak na wsiach mówiono nadal po białorusku, choć młodzież czasem przechodziła na język polski w odpowiednim towarzystwie" [4] F. Sielicki, op. cit., с. 149; Працы гэтага аўтара грунтоўна паказваюць рэгіён у міжваенны пэрыяд і ў час ІІ сусьветнай вайны, таму могуць дапамагчы чытачу ў разуменьні складаных падзеяў; Pieśni białoruskie i rosyjskie śpiewane na Wileńszczyźnie w okresie międzywojennym, Wrocław 1992; Podania, legendy, anegdoty i przysłowia na Wilejszczyźnie w okresie międzywojennym, Wrocław 1993; Wierzenia i obyczaje na Wilejszczyźnie w okresie międzywojennym, Wrocław 1993; Losy mieszkańców Wilejszczyzny w latach 1939-1946. Okupacja sowiecka i niemiecka, wywózki, partyzantka, repatriacja, Wrocław 1994; Wspomnienia z zesłania byłych mieszkańców Wilejszczyzny, Wrocław 1995. .

Анеля й Пётр паступілі ў Віленскую Беларускую Гімназію. Пётр, не спраўляючыся з вучобай, кінуў школу й вярнуўся ў Будслаў. Анеля гімназію закончыла пасьпяхова ў 1934 г. і паступіла ў Віленскі Унівэрсытэт. Вільня ў трыццатыя гады была цэнтрам беларускага руху ў Другой Рэчы Паспалітай. ВБГ была сапраўднай кузьняй беларускай інтэлігенцыі. Працавала ў ёй выкладчыкамі тагачасная беларуская эліта. У Віленскім Унівэрсытэце таксама дзейнічаў ад 1921 г. Беларускі Студэнцкі Саюз, які гуртаваў беларускую моладзь. Анеля ўключылася ў дзейнасьць БСС, сьпявала ў хоры Рыгора Шырмы. У 1935-36 гг. рэдагавала дзіцячы часопіс "Пралескі". У 1939 г. Анеля закончыла гісторыю ва унівэрсытэце. Анелі пашчасьцілася: сьпярша дапамог ёй Эдвард Будзька, забіраючы яе ў Вільню, а пазьней Язэп Гапановіч, даючы ёй 300 злотых на унівэрсытэцкую навуку. Вэраніка закончыла паўшэхную школу ў Будславе (гадавалася ў бацькавай сястры Галены), а пасьля кравецкую школу ў Лунінцы. Забрала яе туды дачка матчынага брата — Яніна Вуйцік.

У 1939 г., калі саветы занялі Заходнюю Беларусь, Анеля пачала працаваць настаўніцай беларускай мовы ў школе ў Будславе. Пэўны час была яе дырэктаркай. Савецкі рэжым нібыта падтрымліваў беларускі рух. Аднак Анелю хацелі арыштаваць у чэрвені 1941 г. У пэрыяд 1939-41 гг. многія беларускія дзеячы былі арыштаваны. У той час Вэраніка працавала — пасьля курсаў для тэлеграфістак у Вілейцы — на тэлеграфе ў Крывічах. Там пазнала свайго будучага мужа Станіслава Клентака.

22 чэрвеня 1941 г. пачалася вайна зь Немцамі. Усе Катковічы вярнуліся ў Будслаў да Анелі. Аднак не было там бясьпечна. Праца "за саветамі" ў школе й сельсавеце стала прычынай даносаў з боку тутэйшых Палякаў на Анелю як камуністку. У той час бурмістрам Менска быў сябра Анелі з БСС Вітаўт Тумаш. Паехала тады Анеля ў Менск шукаць працу. Працавала перакладчыцай у гарадзкой управе. На яе просьбу ў Менск прыехалі таксама Вэраніка й Францішак. Жылі яны ў памяшканьні Беларускай Народнай Самапомачы. Доктар Іван Ермачэнка дапамог Вэраніцы паступіць у мэдычную школу. Там ад доктар Надзеі Абрамавай атрымала яна прапанову працы ў Саюзе Беларускай Моладзі. Стала яе намесьніцай. 22 чэрвеня 1943 г. падчас сьвяткаваньня ў тэатры Вільгельм Кубэ, генэральны камісар Беларусі, абвясьціў паўстаньне СБМ. Штабам СБМ кіравалі Міхась Ганько (хлопцамі) і доктар Надзея Абрамава (дзяўчатамі). Ім падлягалі акруговыя кіраўнікі, ім-жа — павятовыя. СБМ гуртаваў моладзь ва ўзросьце 10 — 20 гадоў. Беларуская моладзь натоўпам хлынула ў гэту арганізацыю. Беларускі моладзевы рух перажываў свой уздым, якога ні раней, ні пазьней не было. Заснаваньне СБМ лічылася найбольшым дасягненьнем нямецкіх уладаў на Беларусі [5] Jerzy Turonek, Białoruś pod okupacją niemiecką, Warszawa 1993, c. 164; Янка Жамойцін, Саюз Беларускай Моладзі, "Czasopis", 1993, н-ры 7-8, с. 2-3; нр. 9, с. 17-18; нр. 10, с. 10; нр. 11, с. 7; Я. Жамойцін, Саюз Беларускай Моладзі — міфы й факты (рукапіс); А. Літвін, А калі пастараемся зразумець?, "Голас Радзімы", нр. 26, 1.07.1993 г.; С. Чыгрын, Саюз Беларускай Моладзі, "Ніва", 9.07.1995 г., с. 4; К. Харашэвіч, На дзейнасьць СБМ настаў час паглядзець без бальшавіцкай заторанасьці, "Беларускі Дайджэст", 1994, нр. 3 (5), с. 4; К. Рамановіч, Што такое СБМ?, "Пінскі вестнік", 4.05.1994 г. . Умовы працы пры Немцах не былі лёгкімі. Трэба было ўмець існаваць між нямецкай уладай і савецкай партызанкай. Аднак хутка пазіцыя Нямеччыны пачала хістацца, аж да ўцёкаў Немцаў зь беларускіх земляў у канцы чэрвеня 1944 г. Што было рабіць беларускай інтэлігенцыі, якая працавала ў беларускіх установах, м.інш. культурна-асьветных, у пэрыядзе 1941-44 гадоў? Можна было аставацца ў савецкай рэчаіснасьці або ўцякаць зь Немцамі. Больш бясьпечным здаваўся быць другі выхад. Пра Беларусь пад саветамі можна было толькі марыць. Анеля, Вэраніка й Франак кінуліся ўцякаць разам зь Немцамі. Апынуўшыся на Захадзе, трэба было знайсьці сабе ў меру магчымасьці бясьпечнае месца. Дзяўчыны атрымалі працу ў Польскай Вайсковай Місіі ў Бэрліне: Анеля была перакладчыцай, Вэраніка касіркай. Пазьмянялі даты сваіх народзінаў (адмалодзіліся) і месца нараджэньня з Будслава на Вільню. Усё гэта каб скрыць сваё нядаўняе прошлае. Аднак у 1948 г. сьпярша з працы была звольнена Вэраніка й паслана яе ў Польшчу, дзе ва Ўроцлаве ў жніўні 1949 г. была арыштавана. У той час Анеля службова была выклікана ў Варшаву, дзе яе таксама арыштавалі. Палічылі іх грамадзянкамі СССР, якія па тадышніх законах падлягалі дэпартацыі ў Савецкі Саюз. Папраўдзе мэтай дэпартацыі было выяўленьне іх дзейнасьці ў беларускім руху ў час ІІ сусьветнай вайны. Абедзьве атрымалі па 10 гадоў "исключительных" лагераў.