Анеля Катковіч - Успаміны

Успаміны сёстраў падрабязна расказваюць пра арышт і перанесеныя пакуты да выхаду на волю.

Пасьля вяртаньня ў родны Будслаў абедзьве вырашылі выехаць у Польшчу: Вэраніка да мужа ва Ўроцлаў, а Анеля ў Варшаву. Анеля, дзякуючы даўнім супрацоўнікам з бэрлінскай місіі, атрымала працу ў Міністэрстве Замежных Спраў Польскай Народнай Рэспублікі. Займалася перакладамі. Хвароба, гіпэртанія, не дазволіла ёй доўга працаваць, перайшла на рэнту. Жыла ў Варшаве па вул. Чэрскай 1, кв. 10. Адшукала ў Варшаве сваю гімназічную сяброўку Людку Жамойціну й унівэрсытэцкага сябра з БСС Бэрнарда Стэповіча. Зьвязалася з варшаўскім аддзелам Беларускага Грамадзка-Культурнага Таварыства, якога стала членам. У Варшаве таксама спаткала свайго даўняга дабрачынцу Язэпа Гапановіча.

Анеля пачала пісаць ўспаміны 12 верасьня 1967 г. Пісала іх некалькі гадоў. У рукапісным сшытку знаходзяцца яшчэ даты 3 лютага 1973 г. і 12 сакавіка 1973 г. Прыблізна тады былі закончаны. Успаміны ахвяруюцца дзецям сястры Вэранікі й брата Францішка. Ва ўспаміны не ўвайшлі два эпізоды: з пэрыяду чэрвеня 1941 г., калі хацелі арыштаваць Анелю саветы й калі Палякі хацелі выдаць яе Немцам. Гэтыя эпізоды сьпісаў з аповедаў Анелі Юры Туронак, які ўвесь час мабілізаваў яе да пісаньня ўспамінаў. Незашмат напісана таксама пра пэрыяд працы ў час нямецкай акупацыі. Гледзечы на тое, што Анеля пісала ўспаміны ў 60-ыя — 70-ыя гады, пэўна хацела пазбыцца сваёй "калябаранцкай дзейнасьці", як тады ацэньвалася беларускую дзейнасьць пад нямецкай акупацыяй. У канцы сямідзесятых гадоў памяняла сваю варшаўскую кватэру на ўроцлаўскую, каб быць бліжэй сястры. Памерла там 8 кастрычніка 1982 года.

Фрагмэнты ўспамінаў Анелі былі апублікаваны ў Варшаве ў 1984 г. у перакладзе на польскую мову ў г. зв. drugim obiegu, у выдавецтве Niezależna Oficyna Wydawnicza, п.з. "Przeżyłam łagry sowieckie (fragmenty wspomnień)". З беларускай мовы пераклала, уступ і зноскі напісала Русталька Лада-Ідэйко (псэўданім сяброўкі Анелі Русталькі Піскурэвіч). Апублікаваныя фрагмэнты галоўным чынам зьвяртаюць увагу на лагерныя пакуты. У арыгінальнай беларускай вэрсіі "Мае ўспаміны" публікаваліся фрагмэнтамі ў эмігранцкім беларускім друку: у часопісе "Беларуская Думка" (1994, н р 38 — пра дзіцячыя й студэнцкія гады) і ў "Полацаку" (1994, н р 2, с. 51-55; н р 3, с. 41-44; н р 4 — пачынаюцца з 1948 г. ад звальненьня з працы Вэранікі).

Вэраніка вярнулася да мужа ва Ўроцлаў. Жылі ў адрамантаваным доме сярод руін па вул. Тшэбніцкай 42. Мелі двое дзяцей Зосю (1957 г.) і Кшыштафа (1961 г.). Вэраніка сьпярша займалася выхаваньнем дзяцей, а пазьней працавала ў кравецкай майстэрні ў спэцыяльнай школе. Ад 1983 г. — на пэнсіі. Жыве да сёньня ва Ўроцлаве. Яе ўспаміны паўсталі на аснове публікаванага ў часопісе "Полацак" інтэрв’ю Янкі Жамойціна п.з. "З перажытага" (1993, н-ры 9, с. 34-35, 10, с. 24-29; 1994, н р 1, с. 56-58) і аповедаў пра сваё жыцьцё, запісаных на магнітафоннай плёнцы ў лютым 1998 г. і сьнежні 1999 г.

Вэраніка (і раней Анеля), прыехаўшы ў Польшчу наладзілі карэспандэнцыю са сваімі знаёмымі ў эміграцыі. Па сёньняшні дзень лісты Вэраніцы пішуць даўнія сябры Мітрафан Смаршчок, Пятро Нядзьведзкі, Люня Бяленіс (Будзька), Яніна Каханоўская. Вэраніка ў 1993 г. удзельнічала ў сьвяткаваньні 50-ых угодкаў СБМ у Менску. Сустрэлася тады са сваімі сяброўкамі нядолі: Верай Касмовіч, Надзяй Дземідовіч, Жэняй Шастак. Нанова ажылі ўспаміны й пачуцьцё патрэбы давесьці іх да ведама шэрэйшага кола людзей. На сьвяткаваньні ў Менску ў 1993 г. быў таксама Янка Жамойцін, праваднік беларускай моладзі ў Навагарадку. Зь сёстрамі Анеляй і Вэранікай Катковіч сустракаўся ў розных умовах. Супольнасьць лёсу вызначанага ўдзелам у беларускім руху, характэрна і ўспамінам Янкі Жамойціна "З перажытага", апублікаваным у кніжцы ўспамінаў "Лёс аднаго пакалення" (Беласток, 1996, с. 50-170).

Ва ўспамінах, асабліва Анелі Катковіч, паяўляецца шмат прозьвішчаў настаўнікаў, гімназічных і унівэрсытэцкіх сяброў і іншых асоб сустрэтых на жыцьцёвым шляху. Большасьць іх вядомая зь гісторыі беларускага руху. Успаміны дапаўняюць уступ Янкі Жамойціна, зноскі пра важнейшыя асобы, арганізацыі, падзеі, імянны паказальнік, здымкі й дакумэнты, якія становяць ілюстрацыю да ўспамінаў і захоўваюцца ў хатнім архіве Вэранікі Клентак ва Ўроцлаве.

Асабліву падзяку выказваю спадару Юрку Туронку, які спрычыніўся да паўстаньня ўспамінаў Анелі й дапамог папоўніць зьвесткі пра постаці ў іх, Вячаславу Харужаму за навуковае апрацаваньне зноскаў да ўспамінаў, а таксама Раісе Жук-Грышкевіч, Веры Касмовіч, Надзеі Дземідовіч за дапамогу ў апрацаваньні некаторых біяграфічных зьвестак. Міры Лукшы дзякую за моўную кансультацыю ды карэкту тэкстаў.