Николай Аврамчик - Успаміны

Глядится тусклый день в стекло

Прозрачных льдин — и занесло

Овраги снегом.

Родны край паўставаў перада мной не толькі таму, што ў гэтых радках я пазнаваў знаёмыя з маленства краявіды... Ажывала ў памяці Бела­русь і таму, што ў змрочнае падзямелле Рура, за тыснчы кіламетраў далятала да нас водгулле яе гераічных спраў. Нават там, на чужыне, было вяпома як грозна ашчацініліся яе дрымучыя лясы, з-за якіх «огнем горя, выходит красная заря». Да нас даносіліся чуткі, што ў беларускіх барах

Отчизны верные сыны

Еще надеждою полны.

Я ведаў, што яны пакінулі родныя вёскі і гарады,

Чтоб не промчалися их дни

Под самовластием чужим,

Чтоб не склоняться вечно в прах,

Чтоб тени предков, из земли

Восстав, с упреком на устах

Тревожить сон их не пришли!..

Зайздросцячы ім, я са шкадаваннем мог толькі сказаць сам сабе:

Дай поклониться мне Днепру...

Там я родился — там умру!

Дух гордасці і мяцежнай непакорлівасці, якім прасякнута лермантауская паэзія, асабліва блізкая чалавеку ў няволі.

Сустракаючы здраднікаў, што стргщин усяля кае пачуццё чалавечай годнасці, прыгадваліся словы вялікага паэта:

...с рабским униженьем,

Прикрыв мундиром сердце подлеца,

Искать чинов, мирясь с людским презреньем,

И поклоняться немцам до конца...

Каб толькі як-небудзь апраўдаць сваю здраду, гэтыя нелюдзі распаўсюджвалі чуткі пра тое, што бацькаўшчына жорстка пакарае сваіх сыноў, якія трапілі ў палон. Часам пасля гэтага закрадваліся сумненні і разгубленасць. Тады побач з’яўляўся Лермантаў, ужо зусім інакшы:

Гляжу на будущность с боязнью,

Гляжу на прошлое с тоской

И, как преступник перед казнью,

Ищу кругом души родной.

Але ў цёмным штрэку малады канагон быў адзін на адзін з канём, які нават не разумеў на чу­жой мове воклічаў «тпру» і «но». Адзінокага юна­ка апаноўвала роспач:

И скушно и грустно! — и некому руку подать

В минуту душевной невзгоды...

Желанья... что пользы напрасно и вечно желать?

А годы проходят — все лучшие годы!

Надыходзіла нейкае незразумелае здранцвенне. Усё было абыякава. Прытупіліся ўсялякія пачуцці. Мне здавалася, што ніхто не перадаў так трапна, як Лермантаў, гэты стан чалавечай душы:

Есть время — леденеет быстрый ум;

Есть сумерки души, когда предмет

Желаний мрачен: усыпленье дум;

Меж радостью и горем полусвет;

Душа сама собою стеснена,

Жизнь ненавистна, но и смерть страшна...

Потым марудна праяснялася думка, імкліва ўздымалася паводка пачуццяў. Здаецца, апраўдваўся б немаведама перад кім:

Меня могила не страшит.

Там, говорят, страданье спит

В холодной вечной тишине,

Но с жизнью жаль расстаться мне;

Я молод — молод,— знал ли ты,

Что значит молодость, мечты?

I тут ужо напрошвалася само сабою:

И если б не ждал я счастливого дня,

Давно не дышала бы грудь у меня!

А паводка пачуццяў цераз край захліствала душу. Хацелася «дерзко бросить... в глаза» кожнаму сустрэчнаму гітлераўцу лермантаўскі «же­лезный стих, облитый горечью и злостью»:

Но знай, что жизни мне не жаль,

А жаль, лишь то, что час мой бил,

Покуда я не отомстил;

Что не могу поднять меча.

Что на руках моих, сплеча

Омытых кровью до локтей

Злодеев родины моей,

Ни капли крови нет твоей!..

Калі беларускага юнака, які праз лермантаўскія пераклады некалі ўпершыню пазнаёміўся з «Горнымі вяршынямі» Гётэ і «Сасной» Гейнэ, на радзіме гэтых паэтаў ад імя «вялікай Германіі» бязлітасна лупцавалі іх суайчыннікі — штайгеры і канваіры, пад смех самаздаволеных нямецкіх бюргераў, ён, абражаны і пакрыўджаны, не мог не прыгадаць сабе радкі Лермантава, у якіх паэт як быццам бы звяртаўся да нямецкага народа:

Мне хочется сказать великому народу:

Ты жалкий и пустой народ!

Ты жалок потому, что Вера, Слава, Гений,

Все, все великое, священное земли,

С насмешкой глупою ребяческих сомнений

Тобой растоптано в пыли.

Из Славы сделал ты игрушку лицемерья,

Из вольности — орудье палача...

Як у дажджавой кроплі пад промнямі сонца адлюстроўваецца ўсімі фарбамі вясёлкі навакольны свет, так у шматграннай паэзіі Лермантава адлюстроўваліся на чужыне настрой і пачуцці нявольніка. Яна пранікла ва ўсе таямніцы душы, абуджала думкі, падтрымлівала веру, жывіла мары.

Верш «Малітва» найлепш ахарактарызаваў бы ўсю цудадзейную сілу лермантаўскай паэзіі ў няволі. Нездарма я не раз паўтараў сам сабе гэты верш, як набожны шэпча святую малітву.