Алесь Пашкевіч - Карусь Каганец - Кроў з крыві беларуса...

Першым з Каганцовага роду дайшло да нас iмя Івана Кастравіцкага, праваслаўнага шляхціча, скарбніка Мсціслаўскага княства (XV ст.), які за добрую службу атрымаў вёску Кастравіцы на Гарадзеншчыне. (Яшчэ даўней гэты род меў прозвішча Бакуновічаў, баяр Мсціслаўскіх.) У XVI ст. унук Івана — Сцяпан Кастравіцкі — прыняў каталіцкую веру. Далей, пасля пярэбараў з гарадзенскіх Кастравіцаў, родавага кута, на Меншчыну, адбылося i пералічэнне Кастравіцкіх з віленскіх дваран у менскія. Можна адшукаць нават i той дакумент аб зацвярджэнні за iмi дваранскай годнасці з захаваннем таго ж герба «Байбуза» — ва «Указе Правительствующего Сената Герольдии» ад 30 чэрвеня . за № 16277. Менскі Дваранскі Сход запісаў Кастравіцкіх у шостую частку дваранскай радаслоўнай кнiгi Менскай губерні — як прадстаўнікоў паважанага старажытнага радавода (у той жа раздзел, да прыкладу, было занесена і прозвішча Вінцэнта-Якуба Дуніна Марцінкевіча). Пашанотныя дваранскія кнігі падзяляліся на шэсць частак-раздзелаў. У першую ўносіліся радаводы, якім дваранства прызначалася ўладамі за адметныя выслугі, у другую — за ваенныя адзнакі, у трэцюю — за грамадзянскія і службовыя заслугі, у чацвёртую — залежныя роды, у пятую — сем’і, адзначаныя тытулам. Самыя ж «пачэсныя» старажытныя дваранскія дрэвы належалі да ганаровай шостай часткі.

Але род, прадстаўнікамі якога былі пісары і скарбнікі каралёў Рэчы Паспалітай і князёў Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага (як, да прыкладу, Васіль Кастравіцкі, пісар караля Януша Радзівіла), паступова бяднеў. У сярэдзіне XIX ст. Караль (Карл) Самуілавіч Кастравіцкі, бацька будучага пісьменніка, валодаў толькі сядзібай-фальваркам Навасёлкі на Койданаўшчыне (цяпер – Дзяржынскі раён Мінскай вобласці). І да сёння засталіся на той зямлі і дом-палац з высокімі калонамі (цяпер выкарыстоўваецца як сельская бальніца), а таксама рэшткі цаглянай стайні і брамы. І мураванка для работнікаў на некалькі сем’яў…

Гаспадарка ў Навасёлках вялася Кастравіцкімі згодна з найноўшымі тагачаснымі навуковымі дасягненнямі, а тыя 6 сялянскіх двароў, якія належалі да фальварку, не адбывалі паншчыны, а жылі на правах чыншавікоў, што ў той час сустракалася вельмі рэдка.

Караль Самуілавіч, гарбаты ад нараджэння, быў высокаадукаваным чалавекам (меў, да ўсяго, добрую агранамічную адукацыю), вельмі любіў музыку.

Каганцова маці, у дзявоцтве Алена Свентаржэцкая, паходзіла з багатай беларускай сям’і з-пад Стоўбцаў, закончыла Віленскі інстытут. Яе бацька, згодна з сямейным паданнем, гаварыў амаль толькі па-італьянску i быў вучоным. Пабраліся будучыя бацькі Каруся Каганца, калі ім было адпаведна 40 (Каралю Самуілавічу) i 19 (Алене) гадоў.

У . за ўдзел у паўстанні Караль Кастравіцкі, як і яго брат Казімір, быў высланы ў Ciбip, а зямля i маёмасць у Навасёлках — канфіскаваныя. У Табольску ён знайшоў сабе службу, а ў хуткім часе да яго прыехала i жонка з трыма дзецьмі: сынамі Стасем і Амброзіем ды дачкой Досяй. Там, у далёкім Табольску, 29 студзеня (10 лютага — па новым стылі) . i напоўніліся ўпершыню паветрам — марозлівым, ciбipcкiм — грудзі беларускага немаўляці Kaзiмipa Рафаіла (такое яго поўнае iмя) Карлавіча Кастравіцкага i загарэлася пакуль яшчэ кволае сэрца цяпельным светачам, што праз колькі гадоў разальецца на радзімай Беларусі Каганцовым Будзімірскім святлом...

Брат жа Караля Кастравіцкага Міхаіл Апалінарый, штабс-капітан рускай арміі, таксама ўдзельнік антырасійскага паўстання ., здолеў эміграваць у Еўропу. 26 жніўня . у Рыме ў ягонай дачкі Ангелікі (Анжалікі) «пазашлюбна» народзіцца сын Вільгельм Альберт Уладзімір Аляксандр Апалінэр Кастравіцкі, які, узяўшы за псеўданім дзедава імя (як ягоны дзядзька Карусь Каганец — бацькава), стане сусветна вядомым паэтам Гіёмам Апалінэрам (сябры яго яшчэ называлі паводле дзедавага і матчынага прозвішча Кастро…

Ссыльны Караль Кастравіцкі, на якога навалілася цяжкая хвароба, неаднаразова — нібы наперад ведаючы свой трагічны лёс — дамагаўся права для сям’і вярнуцца на родную зямлю. З цяжкасцю, але ўсё ж атрымалі Кастравіцкія ў . дазвол на гэта. Караль Самуілавіч купляе трое коней i сані, i ўся сям’я «сваім ходам» — праз снег і мароз — выправілася ў зваротную дарогу.

І была сцюжа, і былі змрочныя — толькі б пераспаць у цяпле — прыстанкі. Стамілася цяжарная жонка, хоць і трывала ўсё моўчкі і мужна, трымаліся і дзеці…

А штовечар, калі сямейнікі, натузаўшыся за дзень, цесненька спалі на сваіх адагрэтых «набытках», Караль Самуілавіч даставаў з кішэні пацёртую падарожную кніжыцу — ці не нямецкі нататнік са скураной светлакарычневай вокладкай, з партаманетнымі кішэнькамі (куды зручна было класці розныя цыдулкі і карткі), з паловай мелаваных (каб сцёршы, зноў пісаць простым алоўкам) балонак — даставаў і адгортваў старонку, на якой дробным акуратным почыркам яшчэ ягоным бацькам (які і купіў гэты нататнік у далёкім ., аб чым на апошняй абачыне сведчыў надпіс продка) была выведзена на старадаўняй лаціне малітва. Хоць і ведаў Караль Самуілавіч тую малітву напамяць, але зноў і зноў чытаў яе па напісанаму — разам са словам да Бога спрычыняўся і да слова бацькавага, нібы спавядаючыся і просячы заступніцтва ў абодвух…