Анатолий Кибеч - Улӑп таврӑнни

Пысӑк иккен Чӑваш Ҫӗршывӗ! Мӗнле илемлӗ вырӑнсем: юханшывсем, кӳлӗсем, вӑрмансем, тулли пучахлӑ анасем… Ҫурт лартмашкӑн чул нумай, кирпӗч ҫапмашкӑн — тӑмӗ, хӑйӑрӗ, тимӗрҫ лаҫҫине юрлаттармашкӑн шурлӑхлӑрах вырӑнсенче тимӗр тӑпри пур. Пуян иккен Чӑваш Ҫӗршывӗ!

Ҫапла курса ҫӳренӗ хыҫҫӑн чӑвашсен тӗп хулине лартас шухӑш ҫуралчӗ. Халӗ ӗнтӗ вырӑнӗ те паллӑ, кунтан инҫех те мар, Атӑлпа Шур Атӑл пӗрлешнӗ тӗлерех. Турхансем сӗннипе малтан Улӑп керменне лартас терӗҫ. Халӑх мӑн нимене йышлӑн тухрӗ.Шӳтлесе, юрласа ҫурт тунӑ ҫӗрте Микка нухайкки никама та кирлӗ пулмарӗ…

Кӗҫех таврана тепӗр хыпар сарӑлчӗ. Улӑп хӑй ывӑлне авлантарасси ҫинчен пӗлтерчӗ. Юманшӑн вара ҫакӑ калама ҫук пысӑк савӑнӑҫ. Ун пулас арӑмӗ Нарпи иккен. Эппин ӗмӗтленни пурнӑҫа кӗрсе пырать. Ҫапах та ӑш вӑркать. Улӑппа мӑчавӑр калаҫса татӑлни паллӑ-ха, Нарпи хӑй мӗн калӗ-ши?

Юман паян хӗвел ҫине пӑха-пӑха ятлаҫкаласа та илчӗ.Темшӗн ытла хуллен шӑвать-ҫке, каҫ еннелле васкамасть. Каччӑ чӑтса тӑраймарӗ, тӗлпулу вырӑнне ҫитсе те тӑчӗ. Нарпи килмен-ха, иртерех. Акӑ, унчченхи вӑхӑт та ҫитрӗ. Курӑнмасть. Мӗн пулчӗ-ши вара, чирлемерӗ-ши? Ыйту хыҫҫӑн ыйту. Кӗтнӗ чухне мӗн кӑна пырса кӗмест пуҫа.

— Юман! — илтӗнчӗ васкаса ҫывхаракан Нарпи сасси.

— Нарпи! — чупса пычӗ хирӗҫ хӗпӗртесе ӳкнӗ каччӑ. Пӗрне-пӗри ыталаса илчӗҫ те пӗр самант нимӗн шарламасӑр тӑчӗҫ. Хыттӑн тапакан чӗрисем икӗ ҫамрӑкӑн ӗмӗчӗсем пӗр евӗрлех пулнине сӑмахсӑрах пӗлтерчӗҫ…

Туя туй пек тумалла ӗнтӗ, лайӑх хатӗрленмелле. Улӑп ывӑлӗ авланать вӗт-ха, хӗрӗ те сумлӑ йӑхран, мӑчавӑр килӗнчен. Туй вӑл ҫав тери пысӑк пӗлтерӗшлӗ самант. Унта ҫӗнӗ ҫемье ҫуралать, ҫыннӑн чӑн-чӑн пурнӑҫӗ пуҫланать. Пӗччен пурнӑҫ вӑл ҫурма пурнӑҫ кӑна, тӗллевӗ те пит паллах мар. Мӑшӑрланнӑ хыҫҫӑн вара пачах урӑхла: камшӑн пурӑнни те паллӑ, пурнӑҫ ҫулӗ те уҫӑмлӑрах.

Туй чӑрмавӗ, канӑҫсӑр ӗҫ пӗтӗмпех Чӗкеҫе тиврӗ. Иккӗшӗн те амӑшӗсем ҫук. Икӗ ватӑ арҫынтан, Улӑппа мӑчавӑртан, усси пит нумаях мар. Апат-ҫимӗҫ валли тупса парӗҫ-ха, анчах пӗҫерме пӗлмелле вӗт-ха, сӑрине те пички-пичкипех туса лартмалла. Юрать-ха, ун пек чухне тӑвансем хастар хутшӑнаҫҫӗ, йӑх ятне ӳкермелле мар. Ку ҫеҫ те мар-ха, тӑвансен чи пысӑк тивӗҫӗ вӑл хӗр тупри хатӗрлесси. Пуян хӗрӗн чапӗ те, сумӗ те пысӑкрах. Нарпи хӑй те пултарать-ха, анчах пулӑшу кирлех. Кӗҫех мӑчавӑр килӗнче алӑстисем юрлани илтӗнме пуҫларӗ.

Улӑп керменӗнче те хӗвӗшӳ пырать. Арҫын туйне хатӗрленеҫҫӗ. Кунти пурлӑх пахалӑхӗ патша шайӗнче пулмалла: турхансем тата чӑваш ҫӗрӗнчи ытти сумлӑ ҫынсем килмелле…

Чаплӑ туй пӗр эрне кӗрлерӗ. Ӗҫкӗ-ҫикӗ пурне те ҫитрӗ. Туй сӑри тутанса пӑхман ҫын та юлмарӗ.

Ырӑ хыпар ытти халӑхсем патне те ҫитнӗ иккен. Хӗвел анӑҫ енчен Остап килчӗ, кӑнтӑртан — Махмуд. Ольга сывӑ юлнӑ пулсассӑн, тен, вӑл та килетчӗ? (Йывӑр тӑпри ҫӑмӑл пултӑр). Кусем вара парнесемпех килнӗ. Махмуд Юмана ӑратлӑ лаша пачӗ, Нарпи валли Остап тинӗс сухӑрӗнчен тунӑ пӗчӗк арча илсе килнӗ. Шала вара сӑн-пите хитрелетмелли хатӗрсем хунӑ. Ҫамрӑк мӑшӑра ырлӑх-сывлӑх, телей, пӳрт тулли ача сӗннисӗр пуҫне Улӑпа та тав турӗҫ, хӗҫпе пырса ирӗке кӑларнине нихӑҫан та манмӑпӑр терӗҫ. Эппин, тӑрӑшни сая каймарӗ, ҫӗнӗ ӑру валли такӑр ҫул уҫӑлчӗ. Юманшӑн ҫакӑн пек шанчӑклӑ туссем тупӑнни хӑех мӗне тӑрать. Ҫакна курсассӑн нихӑҫан макӑрса курман Улӑп куҫӗнчен савӑнӑҫ куҫҫулӗ сӑрхӑнса тухрӗ. Ҫулсем иртнӗҫемӗн кӑмӑл та ҫемӗҫсе пырать-мӗн.

Чӑваш хӑй те хӑнана пушӑ алӑпа ҫӳремест, килнӗ хӑнана та кучченеҫсӗр ямасть. Кунта пурнӑҫӗнче пӗрремӗш хут астивнӗ сӑрапа шӑрттана Юман тусӗсем хӗпӗртесех йышӑнчӗҫ.

Ҫамрӑк мӑшӑра вара Улӑппа мӑчавӑр юнашар тӑрсах телей пиллерӗҫ, вӑрман пек пуян, уй пек аслӑ, тапса тӑракан ҫӑлкуҫ пек таса пулӑр, иккӗн выртса виҫҫӗн тӑрӑр, ваттипе ватӑ пек калаҫӑр, ҫамрӑккипе — ҫамрӑк пек, мӗн ватӑличчен пӗрле пурӑнӑр, чӑваш ятне ан ҫӗртӗр, чӑваш туррине ан манар терӗҫ. Ку сӑмахсен пӗлтерӗшӗ паллӑ ӗнтӗ, туйӑн йӗрки ҫапла. Анчах тӗлӗнмелли те тупӑнчӗ. Улӑп хӑй хӗҫҫине илчӗ те: «Ҫакна сан аллуна паратӑп. Тӑван халӑхшӑн шанчӑклӑ хӳтӗлӗх пул!» — терӗ. Юман йӑлтӑртатса тӑракан хӗҫҫе тытрӗ те чуптуса илчӗ.

Ҫакна курсассӑн чылайӑшӗн пуҫӗнче канӑҫсӑр ыйту ҫуралчӗ: «Нивушлӗ патша пуканне те Юмана парӗ?…»

Пур япалан та вӗҫӗ пур. Акӑ туй та шавласа иртсе кайрӗ. Пур ҫӗрте те лӑпкӑлӑх хуҫаланать. Кӗҫӗн ҫынпа упӑшки те ире хирӗҫ пушшех канлӗ ҫывӑраҫҫӗ. Тен, ырӑ тӗлӗк курса киленеҫҫӗ. Улӑп вара килте ҫук. Каярах та курӑнмарӗ.

Анчах ҫынсем тепӗр япалана асӑрхарӗҫ: тул ҫутӑлнӑ тӗле паттӑрсен масарӗнчен инҫех мар питӗ ҫӳллӗ сӑрт ӳссе ларнӑ, аякранах курӑнать. Тимлӗрех пӑхсассӑн унта Улӑп сӑнне асӑрхатӑн. Сӑрт пулса тӑнӑ иккен вӑл. Чӑваш ҫӗршывӗн чиккисене асӑрхаса тӑрать ӗнтӗ. Халӑхшӑн йывӑрлӑх сиксе тухас пулсассӑн чӗрӗлсе тӑрса ҫапӑҫӑва кӗме хатӗр.