Анатолий Кибеч - Улӑп таврӑнни

Ҫак шухӑш пӗрле пӑхса тӑракансене те килӗшрӗ. Анчах мӗнле пурнӑҫламалла-ха ӑна? Ытла та хӑрушӑ вырӑн вӗт. Эсрел ҫыннисем асӑрхасан? Ҫапах та хӑюллӑ ҫарӑҫсем тупӑнчӗҫ, ҫур ҫӗр ҫывхарнӑ тӗле пӑяв ҫыххисене илчӗҫ те тухса шурӗҫ…

Хӗвел тухнӑ-тухманах пурне те сӑрнай сасси вӑратрӗ. Паян калама ҫук яваплӑ кун, мӗн парнелет-ши вӑл чӑвашсене: пурнӑҫ е вилӗм? Пӗрле килнӗ ҫамрӑк мӑчавӑр йӗркеленипе пурте хӗвеле хирӗҫ чӗркуҫленсе ларчӗҫ те турӑран, хӗвелтен, вилнӗ ватӑсенчен ҫӗнтерӳ ыйтрӗҫ. Вара тин ирхи апата ларчӗҫ.

Кӗҫех темиҫе пинлӗ ҫар ҫапӑҫу хирне тухса тӑчӗ. Лешсем те кӗтсех тӑнӑ, ретӗн-ретӗн тӑрса тухнӑ. Малтисем пурте вӑрӑм сӑнӑ тытнӑ. Акӑ, икӗ ҫар пӗр-пӗрин патне тата ҫывӑхарах пырса тӑчӗ, вӗсен хушши ик ҫӗр утӑмран ытла та мар. Улӑппа Эсрел те пӗр-пӗрне палласа илчӗҫ ӗнтӗ.

Авалхи йӗркепе малтан икӗ паттӑрӑн тухса ҫапӑҫмалла. Улӑп Эсреле кӗтнӗччӗ, анчах вӑл хӑй тухмарӗ, Озала кӑларчӗ. Ҫакна курсан Юман хӑйне кӑларма ыйтрӗ, тархасласах ҫине тӑчӗ. Улӑп хӑй тухнӑ пулӗччӗ, анчах ку ҫын Эсрел мар вӗт, ӑна ҫӗнтерсен те чысӗ пысӑках мар.

— Ывӑлӑм, халӑх вӑйӗ сана пултӑр! — терӗ те Улӑп аллипе малалла тӗллерӗ.

Юман лаши ҫапӑҫу вырӑнне тапса сикрӗ. Акӑ, вӗсем хӗҫҫисене ҫӗклерӗҫ, сулахай аллисенче ҫӳхе тимӗртен тунӑ хӳтлӗх. Ҫирӗп хурҫӑ янравӗ аякранах илтӗнет, каҫхине пулсан, тен, хӗм сирпӗнни те курӑнатчӗ-тӗр. Лашисем те чӗввӗн тӑраҫҫӗ, мӗн пулса иртнине чухлаҫҫӗ вӗсем те. Ҫамрӑккипе асли ҫапӑҫаҫҫӗ. Озалӑн ӑсталӑхӗ пысӑкраххи сисӗнет, Юман вара тӗреклӗрех, вӑйлӑрах. Вӑл сулса янӑ хӗҫӗ тӗл лекес-тӗк, ӑнӑҫу пулмаллах! Акӑ, лашисем кӑштах каялла чакрӗҫ те каллех пӗр-пӗрин патнелле ыткӑнчӗҫ, Юман хӗҫне вӑйпа сулса ячӗ те лешӗн хӗҫҫи сирпӗнсе кайрӗ. Ҫакӑ ҫамрӑк паттӑра татах та хӑюллӑрах ҫапӑҫма хистерӗ. Озал хӳтлӗхе сылтӑм алла куҫарса сыхланма тӑрӑшрӗ, анчах ӗҫ тухманнине сисрӗ те каялла тарма шутларӗ. Юман лаши кайӑк пек вӗҫсе ҫитсессӗн паттӑр хӗҫҫи хӗвел ҫинче йӑлкӑшса илчӗ те Озал пуҫӗ сирпӗнсе кайрӗ. Пуҫланчӗ вара…

Эсрел малтан вӑрӑм сӑнӑ йӑтнӑ чӑвашсене кӗртсе ячӗ. Ниҫта кайса кӗме ҫук, малта хамӑрӑннисем, хыҫалта ухӑ перекенсем. Ирӗксӗрех ҫапӑҫма тивет. Пурпӗрех вилӗм. Акӑ, пӗри хыттӑн кӑшкӑрса ячӗ: «Чӑвашсем! Эсреле хирӗҫ каяр!» Ҫакна илтсен темиҫе ҫын сӑнӑсене каялла тӗллерӗ, вӗсем хыҫҫӑн — ыттисем…

Ҫакна ҫӳллӗ вырӑнтан пӑхса тӑракан Эсрел курчӗ, вӑрман еннелле ҫаврӑнса аллине сулчӗ. Лерен юланутҫӑсем вӑркӑнса тухрӗҫ. Ак чӗмере, чи малтисен лашисем пӗрин хыҫҫӑн тепри сирпӗне-сирпӗне кайрӗҫ. Вӑрттӑн карнӑ пӑявсем хӑй ӗҫне турӗҫ. Ҫитменнине тата ҫав самантра Улӑп та хӑйӗн утлӑ ҫарне кӑларса ячӗ. Эсрел сӑрт еннелле ҫаврӑнса аллине сулчӗ. Каллех лашасем курӑнса кайрӗҫ. Кусен ҫулне те Улӑп юланутҫисем пӳлчӗҫ. Вӑрҫӑ хирӗ хӗҫ янравӗпе, лашасем тулхӑрнӑ, ҫынсем кӑшкӑрнӑ сасӑпа тулса ларчӗ.

Эсрел ҫумӗнче тӑракансем кунтӑксене уҫрӗҫ те кӑвакарчӑнсене кӑларса ячӗҫ. Лешсем пӗр ушкӑна пухӑнса вӗҫсе ҫаврӑнчӗҫ те хуланалла васкарӗҫ. Ҫакӑ вӑл ҫапӑҫнӑҫемӗн чакса пымаллине пӗлтерет. Каярах вара чупсах тарчӗҫ.

Юман-паттӑр хыҫалтан хӑваласшӑнччӗ, анчах ӑна Улӑп тытса чарчӗ. Ытла хӗрӳллӗскер, вӑрҫӑ йӗркисене пурне те пӗлмест-ха вӑл. Унта темле чеелӗх те сиксе тухма пултарӗ. Таҫталла илӗртсе кайӗҫ те кунта юлнисене хӳтӗлекен тупӑнмӗ. Аманнисене те, вилнисене те тирпейлеме хушусем тумалла. Ҫав хушӑрах тата тӑшмана ытлашши инҫе кайма та памалла мар. Меллӗ вырӑн тупса вырнаҫсан пысӑкрах сиен кӳме май пур.

Кӑштах сывлӑш ҫавӑрса ярсан — тӑшман хыҫҫӑн малалла. Эсрел вара ниҫта чарӑнса тӑмасӑр тарчӗ. Хулан тӑватӑ енчи тӑватӑ хапхи ун ҫарне кӗтсе уҫӑ тӑрать. Улӑп ҫарӗ ҫитнӗ ҫӗре хула хапхисем хупӑнса питӗрӗнчӗҫ. Акӑ, Эсрел ҫыннисем ҫӳллӗ хӳме тӑрне улӑхса тӑчӗҫ те ухӑпа пеме пуҫларӗҫ. Сӑнӑ ывӑтакансем те пур. Патне те ямаҫҫӗ. Хӑйсене лектерме ниепле те май ҫук, кӑкӑр таран ҫеҫ курӑнаҫҫӗ, сӑннине пенӗ хыҫҫӑн пӗшкӗнеҫҫӗ те курӑнми пулаҫҫӗ. Вӑрӑм пусмасемпе хӑпарма пулӗ-ха, анчах вӗсене ҫителӗклӗ таран туса хатӗрличчен вӑхӑт нумай кирлӗ. Мӗн тумалла-ха?

Эсрел хӑй хули тавра хӳме тытни ҫинчен Улӑпа пӗлтернӗччӗ-ха, анчах ҫакӑн пек ҫӳллӗскер тесе шутламан. Юман та нимех те сӗнеймест. Кун пек ҫарӑҫсене пӗтерни ҫеҫ.

Шӑпах ҫапла пуҫ ватса тӑнӑ вӑхӑтра Улӑп патне Ахмата илсе пычӗҫ. Лешӗ, ҫар пуҫлӑхне пӗрремӗш хут кураканскер, тӳрех чӗркуҫленсе ларчӗ те пуҫне усрӗ.

— Каламалли пур тет вӑл, анчах Улӑпа хӑйне кӑна тет, — пӗлтерчӗ хурал.

— Апла пулсассӑн ыттисем кайччӑр. Юман эсӗ кунтах юл.

— Улӑп паттӑр, итле мана. Ҫарӑҫсен пӗр ушкӑнне инҫетрен ҫаврӑнса кӑнтӑр енчи хапха патне илсе тух. Кусем вара ҫакӑнтанах йӗкӗлтесе тӑччӑр. Шалта унта хапхана уҫма хатӗр ҫынсем пур. Ыттине вара хӑвӑр пӗлӗр.