Анатолий Кибеч - Улӑп таврӑнни

— Ку мӗн тума тата? — ыйтрӗ тӳрех Алмас тӗлӗннине пытармасӑр.

— Ҫарӑҫсем патне кайма ӗнтӗ, — хуравларӗ ку ҫинҫе сасӑпа.

«Мӗнле арҫынсем вара кунта, пур ҫӗрте те хӗрарӑм сассипе калаҫаканскерсем», — шутласа илчӗ Алмас. Ӑҫтан пӗлтӗр-ха ӗнтӗ вӑл кунти хуҫалӑха тытса пынӑ ҫӗрте евнухсем, урӑхла каласассӑн, кастарнӑ арҫынсем ӗҫленине? Темиҫе арӑмлӑ хуҫа ун пек шанчӑклӑрах туять хӑйне.

Алмас тухнӑ ҫӗре Эсрел пысӑк кӳме патӗнче тӑрать. Юнашар — юланутлӑ хурал. Малтан турхан хӑпарса ларчӗ, унтан — Эсрел. Иккӗшӗ те йывӑр, кӳме тӗнӗлӗ авӑннӑ пекех туйӑнса кайрӗ. Кӗҫех хускалчӗҫ. Акӑ вӗсем хуларан тухрӗҫ, ку хутӗнче ҫурҫӗр енчи хапхаран. «Апла кунта тӑватӑ енче тӑватӑ хапха иккен», — шутларӗ Алмас унччен ҫӳренисене аса илсе. Тӑпра купалакансем те йышлах мар, хула хӳмине туса пӗтернӗпе пӗрех. Кӑштах кайсан юртӑсем, ӳплесем, сӑнӑ тытнӑ ҫынсем курӑнма пуҫларӗҫ. Вӑрҫӑ вӑййи пырать иккен. Кусене вара Озал кӗтсе тӑрать. Эсрелпе Алмас хӳмерен тухсанах ҫарӑҫсем пурте чӗркуҫленсе ларчӗҫ. Хуҫа аллине ҫӗклесенех сӑрнай сасӑ пачӗ, каллех вӑрҫӑ вӑййи тапранса кайрӗ.

— Лешсем ӑҫта тата? — ыйтрӗ Эсрел хӑйӗн чи ҫывӑх ҫыннинчен.

— Ҫав йывӑҫсем патӗнче, — терӗ Озал айккинелле тӗллесе кӑтартса.

— Чи тӗреклӗ чӑвашсене суйласа илсе уйрӑм ҫар турӑмӑр, — пӗлтерчӗ Эсрел. — Эсӗ вара, Алмас, вӗсен ертӳҫи пулатӑн.

Ак тӗнче! Сӑнӑ тыттарнӑ чӑвашсем ретӗн-ретӗн тӑрса тухнӑ та пӗрре выртаҫҫӗ, тепре сиксе тӑрса малалла чупаҫҫӗ. Кӑшкӑрса ятлаҫни те илтӗнет, чӑваш чӗрине касакан сӑмахсем те лӑк тулли.

Эсреле курсан чарӑнчӗҫ те ушкӑнсене пайланса ретпе тӑрса тухрӗҫ. Асли чупса пырса вӗрентӳ мӗнлерех пынине пӗлтерчӗ. Хӑш-пӗрисем итлесшӗн мар.

— Каланӑ сире ун пек чухне пурин умӗнче вӗрентсе илмелле тесе! — кӑшкӑрса пӑрахрӗ Озал. — Итлеменнисене сӑнӑпа тирӗнтерсе ҫӗклӗр…

— Ҫак ҫарӑҫсене сана шанса паратӑп. Ҫапӑҫма вӗрентессине ыттисем те тӑвӗҫ, эсӗ вара ытларах сӑмахпа ӗҫле, хӑв майлӑ ҫавӑрса Улӑпа хирӗҫ ҫӗкле, — хушса хӑварчӗ Эсрел. Озал кунтах юлчӗ, ыттисене ҫар пуҫлӑхӗпе паллаштарчӗ, кайран ӑна ҫарӑҫсем выртса тӑракан юртӑсене кӑтартса ҫӳрерӗ. Алмас валли уйрӑм юрта хатӗрленӗ иккен. Паянтан уншӑн ҫарӑҫ пурнӑҫӗ пуҫланчӗ…

Алмаса пӗр шухӑш канӑҫ памасть: мӗншӗн-ха чӑвашсем унпала калаҫасшӑн мар, пӗри те сӑмах чӗнмест. Мӗне пӗлтерет ку? Чӗлхесӗр мар вӗт-ха вӗсем. Ҫапах та шухӑшлакан пуҫ шыраса тупатех. Тен, хӑйсен ертӳҫисенчен, вунпӳсемпе ҫӗрпӳсенчен хӑраҫҫӗ вӗсем? Лешсем пурте Эсрел ҫыннисем вӗт-ха, вӗсен хаярлӑхне ҫамрӑк турхан пӗрремӗш кунах курнӑччӗ ӗнтӗ. Ҫарӑҫсем хӑйсене капкӑнри пекех туяҫҫӗ.

Акӑ, Алмас ыттисенчен айккинерех канма ларнӑ ушкӑн патне пычӗ те аслине шӑппӑн темӗнле ӗҫ хушрӗ. Лешӗ апат пӗҫерекенсем патне утрӗ.

— Мӗнле пурӑнатӑр, мӗнле ыйтусем пур? — ыйтрӗ чӑвашлах ҫар пуҫлӑхӗ.

Ҫарӑҫсем пӗр-пӗрин ҫине пӑхса илчӗҫ, куҫсем те урӑхларах йӑлкӑшма пуҫларӗҫ.

— Пире чӑвашла калаҫма чараҫҫӗ. Тӳрех патак тивет, — терӗ пӗри.

— Халӗ вара мӗн каламаллине калӑр. Итлетӗп.

— Эсреле сутӑннӑ турханпа мӗн калаҫмалли пур, — персе ячӗ тепри тарӑхнине палӑртса.

Ав, мӗнре иккен калаҫма кӑмӑл туманнин сӑлтавӗ. Алмаса йышӑнасшӑн мар вӗсем.

— Эсӗ марччӗ-и-ха ҫырмаран чул йӑтнӑ чухне нухайккапа ҫапса тӑраканни, — хушса хучӗ тепри.

Мӗн калӑн ӗнтӗ, чӗлхе те ҫаврӑнмасть, сӑмах та тупӑнмасть.

— Чӑвашсем, каҫарӑр мана, каҫарӑр. Ҫак ӗҫе хам ирӗкпе туман эпӗ. Пӗтӗмпех Эсрел хистенипе.

— Пире кампа ҫапӑҫма хатӗрлеҫҫӗ вара? Улӑпа хирӗҫ тенине илтнӗччӗ, — пӑрса ячӗ калаҫӑва ҫулӗпе ыттисенчен аслӑраххи. — Санӑн пӗлмеллех ӗнтӗ. Ахальтен Эсрелпе юнашар ларса ҫӳреместӗн пуль. Кунта эпир хамӑр ирӗкпе килмен вӗт-ха. Мӗншӗн Улӑп пире халӑх тӑшманӗ тесе сивлет? Ӑҫта кайса кӗмелле-ши? Ав, виҫҫӗшӗ тарса пӑхрӗҫ, ӗҫ тухмарӗ. Хӑваласа ҫитсе тытса килчӗҫ те сӑнӑпа чиксе ҫӗклерӗҫ.

Алмаса тӳрех Озал каласа пани аса килчӗ. Ун сӑмахне ӗненсен Улӑп шухӑшне лерен кунта тарса килнӗ ҫын пӗлтернӗ, имӗш. «Никама та каҫармастӑп», — тесе калать тет Улӑп.

Кун пек хыпар, паллах, шухӑша ярать. Тен, ҫакӑ ӗнтӗ вӑл пӗр чӗлхе тупма май паракан сӑлтав. Чӑваш патшине ларасах тесен Эсреле пулӑшмах тивет. Тепӗр тесен тата кам ҫӗнтересси те паллӑ — чӑвашсен вӑйлӑ ҫар ҫук.

Шухӑш вӑл тӗпсӗр ҫӑл куҫӗ пекех, пӗрмаях ҫӗнелсе тӑрать. Ӑна нихӑҫан та пӗтӗмпех каласа пӗтерме ҫук. Ҫарӑҫсем хушшинче вӑрҫӑ хускалчех-тӗк, пӗтӗм йышпа Улӑп енне куҫас шухӑш та пур. Анчах ӑна Алмаса пӗлтерес текен тупӑнмарӗ. Паллӑ ӗнтӗ, кун пек шухӑша чи шанчӑклӑ ҫынна кӑна калама юрать.