Boris Akunin - Nefrytowy Różaniec

CKS – champion

Cel podróży wiązał się bezpośrednio ze wspomnianą już statystyką, królową nauk społecznych. Tą fascynującą dziedziną wiedzy Fandorin zainteresował się całkiem niedawno.

Będąc w interesach w Nowym Jorku, z czystej ciekawości zajrzał na kongres Międzynarodowego Towarzystwa Statystycznego, przebiegający pod hasłem „Statistics – the Champion of Progress”. I trzebaż trafu, że właśnie tego dnia występował tam z referatem gość z Sankt Petersburga, niejaki radca tajny Trojnicki. Jego ekscelencja opowiedział zebranym o przygotowaniach do pierwszego w dziejach Rosji spisu powszechnego. Temat był niezwykle interesujący, rozmach przedsięwzięcia i związane z nim trudności wprost oszałamiające. Erast Pietrowicz wysłuchał referatu do końca, zadawał pytania w czasie dyskusji, następnie zaś uznał, że powinien się rodakowi przedstawić.

Człowiek ów wywarł na nim wielkie wrażenie. Zupełnie nie przypominał typowych rosyjskich urzędników wysokiej rangi: ani bujnego zarostu na obliczu, ani wyniosłego sposobu bycia, ani pustego wielosłowia. Energiczny, nowoczesny, lakoniczny. Nawet na karcie wizytowej żadnych zbędnych ozdobników. Ranga generalska pominięta jako rzecz drugorzędna, wymieniona jedynie funkcja – dyrektor CKS (Centralnego Komitetu Statystycznego). Fandorin pomyślał wtedy: skoro i u nas zaczęto stosować skróty, to znaczy, że Rosja istotnie zmierza do dwudziestego wieku, kiedy o wszystkim będą decydować szybkość i ekonomiczność.

Z referatu i rozmowy z radcą tajnym Erast Pietrowicz zaczerpnął całe mnóstwo interesujących wiadomości.

Spis wszystkich poddanych wielkiego imperium (wedle bardzo przybliżonych szacunków około stu milionów dusz) zostanie przeprowadzony w ciągu jednego dnia, 28 stycznia 1897 roku. Aby owo gigantyczne przedsięwzięcie przebiegło pomyślnie, rachmistrze spisowi obejdą wcześniej każde gospodarstwo i każdy dom, sporządzając arkusze spisowe i wyjaśniając ludziom sens i cel całej operacji. W pracy tej, która potrwa kilka tygodni, weźmie udział 135 tysięcy statystyków i ich pomocników wolontariuszy, rekrutujących się spośród inteligencji, piśmiennych chłopów, żołnierzy rezerwistów i duchowieństwa.

Następnie w ciągu doby listy spisowe zostaną wypełnione i przesłane do CKS. Ów champion postępu zastosuje do przetworzenia danych najnowszą technikę obliczeniową. Amerykańskie tabelatory Holleritha [48]posortują i pogrupują informacje o stu milionach ludzi według zawartych w wywiadach kategorii: wyznania, płci, wieku, sytuacji rodzinnej, zawodu i tak dalej, i tak dalej.

Łatwo było uwierzyć w ten triumf postępu, znajdując się w Nowym Jorku, na piętnastym piętrze drapacza chmur Bowling Green, gdzie obradowało uczone forum, ale wystarczyło, że Erast Pietrowicz na chwilę przymknął oczy, wskrzesił w pamięci ogromne przestrzenie ojczyzny i ponure twarze jej mieszkańców, by w jego sercu natychmiast zagościły poważne wątpliwości. A może to tylko fantazjowanie?

Napisał do starego znajomego z Petersburga, ze względu na rodzaj pracy poinformowanego o wszystkich rządowych inicjatywach, i zapytał go o zdanie. Otrzymał dość sceptyczną odpowiedź: tak, wyasygnowano środki, i to niemałe; prace się rozpoczęły i idą pełną parą; perspektywy są jednak wątpliwe. Nie bardzo wiadomo, jak spisać na przykład mieszkańców kaukaskich aułów czy koczowników w Azji Środkowej, albo, co jeszcze trudniejsze, zawołżańskich i stierżenieckich raskolników, dla których każda inicjatywa władz to koniec świata i przyjście Antychrysta.

Przeczytawszy o raskolnikach, Fandorin ostatecznie zdecydował, że powinien jechać, i to koniecznie, na rosyjską Północ. Zapragnął zobaczyć na własne oczy, jak wiek dwudziesty zderza się z siedemnastym, jak przedpiotrowa Ruś zostaje wbita na hollerithowską kartę perforowaną.

Cywilizacji amerykańskiej świat zawdzięcza jeszcze jeden wspaniały wynalazek: turystykę krajoznawczą. Zaopatrzeni w voucher od Cooka, rozmówki, gumową wannę i tabletki odkażające, ciekawscy jankesi nieustraszenie szturmują odnogi Andów, przedgórza Kilimandżaro czy pustynie Australii. Turysta E.P. Kuzniecow wyruszył trasą nie mniej egzotyczną, ale znacznie bardziej komfortową: koleją żelazną z Petersburga przez Jarosław do Wołogdy, stamtąd gładkim pocztowym traktem w saniach, pod ciepłą niedźwiedzią skórą, do powiatowego Stierżeńca, no, a dokąd dalej – to już powie przewodniczący tamtejszej komisji statystycznej, do którego podróżnik miał list polecający.

Stierżeniecki Don Kichot

Rekomendacja wszelako (bardzo solidna, od tego samego znajomego z kręgu osób dobrze poinformowanych ) okazała się niepotrzebna. Główny statystyk powiatu był tak uradowany wizytą przybysza ze stolicy, że na list nawet nie spojrzał.

Alojzy Stiepanowicz Kochanowski sam zaledwie rok temu przyjechał z Petersburga do tej północnej głuszy – dobrowolnie, idąc za głosem serca. Był jeszcze bardzo młody, bez końca cytował Niekrasowa i wierzył całą duszą, że ziemstwu sądzone jest przeobrazić Rosję.

Stierżeniec był bardzo małym miastem, nawet nie tyle miastem, ile średniej wielkości wsią. Ani jednego murowanego budynku, nawet cerkiew drewniana.

Siedząc jednak w domu Kochanowskiego i słuchając, z jakim przejęciem ten przedstawia rewolucyjne znaczenie spisu powszechnego, Erast Pietrowicz ostatecznie utwierdził się w przekonaniu, że w swoim Massachusetts bardzo odstał od życia i że najwyższy czas zmienić wyobrażenia o ojczystym kraju.

– Spis powszechny to pierwszy krok do ucywilizowania nie tylko poszczególnych warstw społeczeństwa, ale ludowych mas w ogóle! – mówił z zapałem statystyk, gestykulując łyżeczką od herbaty. – Zaiste, Rosja to kraj ogromnych, nieograniczonych możliwości. Ileż tu można zdziałać, jeśli człowiek nie boi się roboty! W jakim innym państwie komuś w moim wieku powierzono by tak ogromne zadanie? Nasz powiat jest większy niż Belgia. Pięćset wiorst od krańca do krańca. Ale, jak to się mówi, choć oko tego nie ogarnia, ręce robią swoje. Spiszemy, wszystkich spiszemy! I chłopów, i pogan, i mnichów w pustelniach! Wszystkich co do jednego, może pan być spokojny. Oczywiście, przestrzenie są gigantyczne plus piekielne bezdroża, ale to też nie przeszkodzi, jeśli zabierzemy się do rzeczy mądrze. Wszystkie wsie leżą nad brzegami rzek, bardzo praktycznie. Latem łatwo dopłynąć łodzią, a zimą to w ogóle coś wspaniałego – na saneczkach, jak po stole!

Przyjemnie było patrzeć na tego entuzjastę i jego młodziutką żonę, zasłuchaną w słowa męża. Fandorin wręcz zachwycił się Alojzym Kochanowskim, który swą chudością, wzrostem, a zwłaszcza spiczastą bródką do złudzenia przypominał don Alonsa Quijano, tyle że w pince-nez.

A staroobrzędowcy? – zapytał ostrożnie. – Nie będzie z nimi t-trudności?

– Z nimi będą. – Stierżeniecki hidalgo nieco posmutniał. – To poważny problem. Jutro zamierzam wyruszyć Wygiem – to taka rzeka, wpadająca do Morza Białego w pobliżu Ust-Wyżska. Ale udam się nie w dół, tylko w górę rzeki. Tam mieszkają wszyscy nasi raskolnicy… Byłem u nich już w grudniu, ale niezbyt mi się powiodło, trzeba jechać jeszcze raz. – Z irytacją pociągnął się za bródkę, najwyraźniej jednak nie potrafił długo się martwić – znów się ożywił. – Ach, jacy tam są ludzie! Złote serca! „W niewoli zbawione serce swobodne – to złote, złote serce ludu” [49]. Prawdziwi herosi z bylin, jak Osłabia, Pierieswiet czy Mikuła Sielaninowicz. – Tu Kochanowski uśmiechnął się zmieszany. – Choć co prawda, ja jestem dla nich smokiem Tuharynem [50]. Nie udało mi się zwerbować ani jednego rachmistrza. Ale tym razem wszystko przewidziałem, sam pan zobaczy. Wszak mówił pan, że chce mi towarzyszyć?