Maria Konopnicka - O krasnoludkach i sierotce Marysi

rogatka (daw.) – posterunek na granicy miasta, na którym pobierano opłaty za wjazd. [przypis edytorski]

kufel kwarciany – kufel o pojemności 1/4 części garnca (w przybliżeniu 1/4 l); garniec : daw. miara objętości cieczy. [przypis edytorski]

tabaka – rodzaj tytoniu do wciągania nosem, by wywołać kichanie. [przypis edytorski]

utracać – dziś: tracić. [przypis edytorski]

piędź – daw. miara długości mierzona jako odległość między końcem kciuka a końcem palca środkowego, lub małego, rozpostartej, męskiej dłoni, równa ok. 21 cm. [przypis edytorski]

kałamarz – naczynie do przechowywania atramentu. [przypis edytorski]

zwiedzieć się – dziś: dowiedzieć się [przypis edytorski]

spokojność – dziś: spokój. [przypis edytorski]

poglądać – dziś popr.: spoglądać. [przypis edytorski]

ruń – rodzaj niskiej, gęstej roślinności rozwijającej się na łąkach i pastwiskach. [przypis edytorski]

struga – niewielka rzeczka lub strumień. [przypis edytorski]

czerwieniały pręty wikliny – młode pędy wikliny (rodzaj krzewiastej wierzby) mają kolor czerwony i długie, szarozielone liście. [przypis edytorski]

zgoła – zupełnie, całkiem, wcale. [przypis edytorski]

chruściany płot – płot upleciony z chrustu, tj. suchych gałązek. [przypis edytorski]

gawiedź – pogardliwie o grupie gapiów. [przypis edytorski]

ona hołota – czyli: ta hołota. [przypis edytorski]

kompanii nie trzymać – nie bratać się, nie spędzać z kimś czasu. [przypis edytorski]

przydrożek – obszar przydrożny, znajdujący się blisko drogi. [przypis edytorski]

chaty były (…) wybielone – w dawnych czasach bielono wewnętrzne jak i zewnętrzne ściany chałup wapnem. Miało to na celu wydłużenie trwałości drewna oraz ozdabiało budynek. [przypis edytorski]

studzienny żuraw – rodzaj prostej dźwigni umożliwiającej wyciąganie wody wiadrem ze studni. [przypis edytorski]

parobek – daw. najemny robotnik pracujący, na czas określony lub na stałe, w zamożnych gospodarstwach rolnych lub w folwarkach. [przypis edytorski]

dźwiękanie – dziś: B.lp.: dźwięczenie. [przypis edytorski]

obaczyć – dziś: zobaczyć. [przypis edytorski]

tarnina – krzew ciernisty, rodzaj dzikiej śliwy. [przypis edytorski]

niecnota – o kimś postępującym źle, niegodziwie; por. cnota : daw. zaleta. [przypis edytorski]

kokosz (daw.) – kura, kwoka. [przypis edytorski]

insza (daw.) – inna. [przypis edytorski]

kaftan – rodzaj luźnej kurtki, z rękawami lub bez. [przypis edytorski]

czubatki – potocznie o kurach. [przypis edytorski]

zrazu (daw.) – na początku. [przypis edytorski]

onym – tym. [przypis edytorski]

Tatarowie – dziś popr.: Tatarzy ; nazwa ludności jednego z plemion mongolskich. [przypis edytorski]

jasyr (daw.) – niewola u Tatarów lub Turków. [przypis edytorski]

za czym – w związku z czym; dlatego. [przypis edytorski]

baczny – czujny, uważny. [przypis edytorski]

chan – tytuł władcy u plemion mongolskich i tureckich. [przypis edytorski]

pokurć – pogardliwie o niedużych, dość brzydkich zwierzętach. [przypis edytorski]

zasię (przest.) – zaś, natomiast. [przypis edytorski]

dodawa – dziś 3 os.lp.: dodaje. [przypis edytorski]

ugór – zaorane i nieuprawiane przez pewien czas pole. [przypis edytorski]

zaprzeszła wiosna – wiosna, która była przed tą ostatnią. [przypis edytorski]

naści (daw.) – masz, trzymaj. [przypis edytorski]

namykać poły – zamknąć dolne fragmenty rozpiętego płaszcza. [przypis edytorski]

sukmanka – zdr. od sukmana ; rodzaj płaszcza z sukna (szorstkiej wełny), daw. najczęściej noszonego przez chłopów. [przypis edytorski]

insi (daw.) – inni. [przypis edytorski]

duch idzie od nich – czuć ich zapach, aromat. [przypis edytorski]

na tym światu – dziś popr.: na tym świecie. [przypis edytorski]

kartaczowe kule – kartacze to pociski armatnie zawierające w środku odłamki metali lub ołowiane kule rozpryskujące się przy wybuchu. Używane do poł. XX wieku. [przypis edytorski]

bywszy – daw. imiesłów przysł. od: być . [przypis edytorski]

wydziwować się – nadziwić się. [przypis edytorski]

animusz – odwaga, ożywienie. [przypis edytorski]

zgoła – zupełnie, całkiem, wcale. [przypis edytorski]

czczość – głód, pustkę. [przypis edytorski]

one – te, owe. [przypis edytorski]

oskubinka – odrobinka, okruszynka. [przypis edytorski]

tedy – zatem, wtedy. [przypis edytorski]

drzewiej (starop.) – dawniej, niegdyś, wcześniej. [przypis edytorski]

panował wtedy Lech – nawiązanie do legendy o trzech braciach: O Lechu, Czechu i Rusie , którzy wyruszyli ze swoimi współplemieńcami w poszukiwaniu ziemi obfitej w pożywienie. W trakcie wędrówki bracia rozdzielili się. Najdłużej wędrował Lech, który w końcu dotarł do pięknej i bogatej krainy, dzisiejszej Wielkopolski, i postanowił się na niej osiedlić. Zauważył orle gniazdo na czubku drzewa i na jego pamiątkę nazwał nowo budowaną siedzibę, Gnieznem. [przypis edytorski]