Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem

wrazy (z ukr.) – wrogi, nienawistny.

komysz (daw.) – zarosla; kryjowka.

Jarmolince – miasteczko w zach. czesci Ukrainy, ok. 100 km na pld. wschod od Zbaraza.

watazka – dowodca oddzialu kozakow lub bandy rozbojnikow.

Czehryn a. Czehryn (ukr. Czyhyryn) – miasto na srodkowej Ukrainie, polozone nad Tasmina, doplywem srodkowego Dniepru, jedna z najdalej wysunietych twierdz Rzeczypospolitej.

Lubnie – miasto na Poltawszczyznie, na sr.-wsch. Ukrainie, rezydencja ksiazat Wisniowieckich.

lycar (ukr.) – rycerz.

bat’ko (ukr.) – ojciec.

tatarski brzeg – tak nazywano lewy brzeg Dniepru, prawy zwano ruskim.

bohato (z ukr. bahato) – duzo, wiele.

molojec (ukr.) – mlody, dzielny mezczyzna, zuch; Kozak.

potaz (z hol. pot: garnek; asch: popiol) – popiol, uzywany w roznych gospodarczych czynnosciach, a. naczynie na popiol.

rozhowor (z ukr.) – rozmowa.

bunczuk – symbol wladzy wojskowej, drzewce, ozdobione konskim wlosiem.

altembas – kosztowna tkanina z wypuklymi wzorami, przetykana zlotymi nicmi, rodzaj brokatu aksamitnego.

kopieniak (daw.) – plaszcz.

szampierz a. sapierz (starop.: strona w sporze, zawodnik, rywal) – przedstawiciel; bojownik.

duk (z lac. dux) – wodz, ksiaze.

Lach (daw. ukr.) – Polak; tu: D. lm, Lachiw: Polakow.

Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) – wojewoda braclawski i kijowski, pan na Brusilowie i Huszczy, ostatni prawoslawny senator Rzeczypospolitej, negocjowal z Kozakami podczas powstan Pawluka i Chmielnickiego.

Lubnie – miasto na Poltawszczyznie, na sr.-wsch. Ukrainie, rezydencja ksiazat Wisniowieckich.

usty – dzis popr. forma: ustami.

z Lachy – dzis popr. forma N. lm: z Lachami.

klemencja (z lac.) – lagodnosc, poblazanie.

pilaw a. pilaw – potrawa z ryzu i baraniny z dodatkiem ryb lub innych mies, tlusta i ostro przyprawiona.

lacki (daw. ukr.) – polski.

antypast (daw.) – przystawka, przekaska.

Ja jeho znaju (z ukr.) – znam go.

boimo (ukr.) – boimy.

Pilawce – wies w centralnej czesci Ukrainy, ok. 30 km na pld. wschod od Konstantynowa; miejsce kleski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

Turki, Tatary i Niemce – dzis popr. forma B. lm: Turkow, Tatarow i Niemcow.

detyna (z ukr.) – dziecko.

Tatar – dzis popr. forma D. lm: Tatarow.

zali (starop.) – czy.

ad mitiorem et saniorem mentem (lac.) – do spokoju i zdrowego rozsadku.

Mowczy, pope! Ne twoje dilo brechniu meni zadawaty! Chody no na dwir, nauczu ja tebe pulkownikiw zaporoskich szanowaty (z ukr.) – milcz, popie. To nie twoje zadanie zarzucac mi klamstwo. Chodz na dwor, naucze cie szanowac pulkownikow zaporoskich.

zhreszy (z ukr.) – zgrzeszy.

urezac (z ukr.) – uciac.

nie zderza (z ukr.) – nie dotrzymaja, nie dadza rady.

molojec (ukr.) – mlody, dzielny mezczyzna, zuch; Kozak.

Sedyte i mowczyte (z ukr.) – siedzcie i milczcie.

nie sumuj (z ukr) – nie smuc sie.

worozycha (ukr.) – wrozka.

My Lachiw choczemo rizaty, a ty nasz czolowik (z ukr.) – my chcemy zabijac Polakow, a ty nasz czlowiek.

zarizaw (ukr.) – zarznalem.

mea culpa (lac.) – moja wina.

delirium (lac.) – szalenstwo.

kontempt (lac.) – obraza, zniewaga, lekcewazenie.

efferatam bestiam (lac.) – rozszalala bestie.

o czasiech – dzis popr. forma Ms. lm: o czasach.

Pax vobiscum (lac.) – pokoj wam.

surdo tyranno fabula dicta (lac.) – bajka opowiadana gluchemu tyranowi.

Czehryn a. Czehryn (ukr. Czyhyryn) – miasto na srodkowej Ukrainie, polozone nad Tasmina, doplywem srodkowego Dniepru, jedna z najdalej wysunietych twierdz Rzeczypospolitej.

hajdawery – szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.

sobaka (ukr.) – pies.

kusztyk a. kulawka – kieliszek bez nozki, z ktorego trzeba wypic od razu cala zawartosc.

Meni korol pysaw (ukr.) – krol mi pisal.

piernacz – bulawa pulkownikowska kozacka, ktora zastepowala miedzy Kozakami list zelazny, czyli dawala okazicielowi prawo swobodnego przejazdu i nietykalnosc.

po monastyrach u czernic – po klasztorach u mniszek.

Zbaraz – miasto w zach. czesci Ukrainy, ok. 20 km na pln. wschod od Tarnopola.

kupami swawolnikow – oddzialy nieprzyjacielskie, ktore odlaczyly sie od swojej armii.

lyczek (daw. pogard.) – mieszczanin.

Tyszkiewicz Lohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649) – magnat, polityk, wojewoda kijowski.

Laszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) – straznik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicje za najazdy na sasiadow, ulaskawiony za zaslugi wojenne.

Jahorlik – rzeka w pld.-zach. czesci Ukrainy, lewy doplyw Dniestru; miasteczko i stanica wojskowa u ujscia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na pld. od Braclawia, wowczas przy granicy z Moldawia i Turcja, dzis na terenie Moldawii.

sekundowac (z lac.) – pomagac, towarzyszyc.

sila (starop.) – duzo, wiele.

solenna wotywa – msza uroczysta, odprawiana w szczegolnej intencji.

esaul – oficer kozacki.

ja joho lublu, ja ne dla hroszi tutki priszow (z ukr.) – kocham go, nie dla pieniedzy tu przyszedlem.

bat’ko (ukr.) – ojciec.