Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem

Pilawce – wies w centralnej czesci Ukrainy, ok. 30 km na pld. wschod od Konstantynowa; miejsce kleski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

in liberis suffragiis (lac. suffragium: tabliczka do glosowania, glos w wyborach, wolnosc wyboru) – w wolnych wyborach.

Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrot stosowany w XVII w. wylacznie w pismie.

kaptur a. sad kapturowy – nadzwyczajny sad do spraw karnych (ale nie cywilnych), powolywany w czasie bezkrolewia.

propter securitatem loci – dla bezpieczenstwa miejsca.

nemine excepto (lac.: nikogo nie wylaczajac) – obowiazek pozostania w szeregach.

pierzyne, dziecine i lacine – tak nazywano pogardliwie trzech regimentarzy: wygodnickiego Wladyslawa Dominika Zaslawskiego-Ostrogskiego, niedoswiadczonego Aleksandra Koniecpolskiego i uczonego Mikolaja Ostroroga.

pod wiechami – tj. w karczmach, ktorych znak rozpoznawczy stanowila wiecha, czyli wieniec albo przyozdobione drzewko, umieszczone nad wejsciem.

gamratka – panienka lekkich obyczajow.

partyzant – tu: stronnik.

Marek Porcjusz Kato (234–149 p.n.e.) – polityk rzymski, kazde swoje przemowienie w senacie konczyl wezwaniem do zburzenia Kartaginy, stolicy wrogow.

zali (starop.) – czy.

Babice i Lipkow – wsi podwarszawskie, ok. 15 km od warszawskiego Starego Miasta.

Zaborow – wies podwarszawska, ok. 25 km od warszawskiego Starego Miasta.

w samodziesiec (daw.) – w grupie dziesiecioosobowej, sami z osmioma slugami lub towarzyszami.

jechac rysia – jechac chyzo, szybko.

towarzyszow – dzis popr. forma B. lm: towarzyszy.

rankor – gniew, zlosc, zapalczywosc.

oplazowac – obic plaska strona miecza.

gonic w pietke – coraz gorzej sobie radzic, tracic zdolnosc logicznego myslenia i dzialania.

towarzyszow – dzis popr. forma D. lm: towarzyszy.

parol (lac.: slowo) – slowo honoru.

kontentowac sie – zadowolic sie, uznac.

cynglow ruszac – strzelac.

sila (starop.) – duzo, wiele.

impedimenta (lac.) – przeszkody, utrudnienia.

spero (lac.) – mam nadzieje.

petyhorcy – sredniozbrojna jazda w wojsku litewskim.

kondycja (z lac.) – warunek.

watazka – dowodca oddzialu kozakow lub bandy rozbojnikow.

chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiolek.

szydersko – dzis: szyderczo.

molojecki – wlasciwy molojcowi; molojec (ukr.) – mlody, dzielny mezczyzna, zuch; Kozak.

hajdawery – szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.

schowac dudy w miech – zrezygnowac, ustapic.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywodcow powstania Chmielnickiego, bral udzial w bitwach pod Korsuniem i pod Pilawcami, zdobyl Bar, Krzemieniec i Polonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarl kilka dni po bitwie.

zali (starop.) – czy.

Bar – miasto i twierdza w srodkowo-zach. czesci Ukrainy, polozone nad rzeka Row, ok. 100 km na pln. wschod od Kamienca Podolskiego, 60 km na zachod od Winnicy.

Kamieniec Podolski – miasto i zamek w pld.-zach. czesci Ukrainy, ok. 140 km na poludnie od Tarnopola i Zbaraza; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierala sie oblezeniom tureckim i kozackim az do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostal w Kamiencu muzulmanski minaret przy katedrze sw. Piotra i Pawla.

zali (starop.) – czy.

esaul – oficer kozacki.

watazka – dowodca oddzialu kozakow lub bandy rozbojnikow.

esaul – oficer kozacki.

molojec (ukr.) – mlody, dzielny mezczyzna, zuch; Kozak.

Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) – krol Polski w latach 1648–1668, syn krola Zygmunta III Wazy (1566–1632).

Zaslawski-Ostrogski, Wladyslaw Dominik (1618–1656) – ksiaze, koniuszy wielki koronny i starosta lucki, jeden z najbogatszych magnatow Korony.

Karol Ferdynand Waza (1613–1655) – ksiaze, syn krola Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wroclawski i plocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po smierci Jeremiego Wisniowieckiego opiekun jego syna, Michala Korybuta Wisniowieckiego, przyszlego krola Polski.

moderacja (z lac.) – umiarkowanie, przezornosc.

pod brame wsadzic – ukarac wiezieniem.

Czehryn a. Czehryn (ukr. Czyhyryn) – miasto na srodkowej Ukrainie, polozone nad Tasmina, doplywem srodkowego Dniepru, jedna z najdalej wysunietych twierdz Rzeczypospolitej.

promulgowany (z lac.) – obwieszczony, ogloszony.

pocztowy – czlonek pocztu, sluga.

Rzplita – Rzeczpospolita; skrot stosowany w XVII w. wylacznie w pismie.

w jedle (starop. jadlo, w jedle) – w jedzeniu.

wsiow – dzis popr. forma D. lm: wsi.

intrata (z lac.) – korzysc; nadanie.

Jafet – postac biblijna, jeden z synow Noego; w XVII w. popularny byl poglad, ze szlachta to potomkowie Jafeta, a chlopi pochodza od jego brata Chama.

dyferencja (z lac.) – roznice.

legawce a. psy legawe – psy mysliwskie, ktore wystawiaja zwierzyne, ale, w przeciwienstwie do chartow, nie gonia jej i nie aportuja; dawniej legawce po zwietrzeniu ofiary przylegaly do ziemi w oczekiwaniu na mysliwego, stad wziela sie ich nazwa, dzis czesciej wystawiaja na stojaco; do legawcow naleza m.in. wyzly, pointery i setery.

zali (starop.) – czy.

in liberis suffragiis (lac. suffragium: tabliczka do glosowania, glos w wyborach, wolnosc wyboru) – w wolnych wyborach.

prowent (z lac.) – przychod.

zali (starop.) – czy.

Te Deum laudamus (lac.) – Ciebie Boga wyslawiamy; hymn koscielny, spiewany przy szczegolnie uroczystych okazjach.