Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem

Zolte Wody – uroczysko i futor kozacki nad rzeka Zolta w pld. czesci Ukrainy; dzis miasto z kopalniami rud zelaza i uranu, polozone ok. 100 km na zachod od Dniepropietrowska; bitwa pod Zoltymi Wodami (1648) zakonczyla sie kleska wojsk polskich.

Korsun (dzis ukr.: Korsun-Szewczenkiwskij) – miasto na srodkowej Ukrainie nad rzeka Ros, w sredniowieczu zamek wladcow kijowskich, w XVII w. rezydencja Wisniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciezyli wojska polskie.

Pilawce – wies w centralnej czesci Ukrainy, ok. 30 km na pld. wschod od Konstantynowa; miejsce kleski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

molojec (ukr.) – mlody, dzielny mezczyzna, zuch; Kozak.

towarzysz – rycerz, szlachcic.

sam (starop.) – tutaj.

delia – rodzaj plaszcza.

sila (starop.) – duzo, wiele.

lubo (daw.) – chociaz.

kusztyk a. kulawka – kieliszek bez nozki, z ktorego trzeba wypic od razu cala zawartosc.

Benedico vos, in nomine Patris et Filii, et Spiritus sancti (lac.) – blogoslawie wam, w imie Ojca i Syna, i Ducha swietego.

korab (daw.) – okret, statek.

kupy swawolne – oddzialy nieprzyjacielskie, ktore odlaczyly sie od swojej armii.

Tarnopol – miasto w zach. czesci Ukrainy, ok. 110 km na wschod od Lwowa.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywodcow powstania Chmielnickiego, bral udzial w bitwach pod Korsuniem i pod Pilawcami, zdobyl Bar, Krzemieniec i Polonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarl kilka dni po bitwie.

kulbaczyc – siodlac.

Bar – miasto i twierdza w srodkowo-zach. czesci Ukrainy, polozone nad rzeka Row, ok. 100 km na pln. wschod od Kamienca Podolskiego, 60 km na zachod od Winnicy.

sila (starop.) – duzo, wiele.

Ploskirow (dzis: Chmielnicki) – miasto w zach. czesci Ukrainy, polozone nad rzeka Boh, w polowie drogi miedzy Tarnopolem a Winnica, ok. 25 km na polnoc od Jarmoliniec.

Jampol (w obwodzie winnickim) – miasto w pld.-zach. czesci Ukrainy, polozone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dzis przy granicy z Moldawia), w XVII w. lokalny osrodek handlowy.

czambul (z tur.) – zagon, oddzial tatarski.

sila (starop.) – duzo, wiele.

kulbaczyc – siodlac.

ab ovo (lac.: od jaja) – od poczatku.

piernacz – bulawa pulkownikowska kozacka, pelniaca takze funkcje listu zelaznego, przepustki.

towarzyszow – dzis popr. forma D. lm: towarzyszy.

vulpes astuta (lac.) – chytry lis.

Jahorlik – miasteczko i stanica wojskowa u ujscia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na pld. od Braclawia, wowczas przy granicy z Moldawia i Turcja, dzis na terenie Moldawii.

czambul (z tur. czapul: zagon) – oddzial tatarski, dokonujacy najazdow w glebi terytorium przeciwnika, w celu odwrocenia jego uwagi od dzialan sil glownych.

pajukow – zbrojny sluzacy, lokaj.

kulbaka – wysokie siodlo.

petercyment (daw.) – wino hiszpanskie.

zolnierzow – dzis popr. forma D. lm: zolnierzy.

czaus – urzednik, wyslannik.

hufnal – gwozdz.

rankor (daw.) – uraza, gniew.

forys – konny pacholek, pomocnik stangreta.

kupic sie (daw.) – zbierac sie, gromadzic sie (por. skupic sie).

Czehryn a. Czehryn (ukr. Czyhyryn) – miasto na srodkowej Ukrainie, polozone nad Tasmina, doplywem srodkowego Dniepru, jedna z najdalej wysunietych twierdz Rzeczypospolitej.

rezun (ukr.) – siepacz, zabijaka.

wolentarz – ochotnik, wolontariusz.

Zaslawski-Ostrogski, Wladyslaw Dominik (1618–1656) – ksiaze, koniuszy wielki koronny i starosta lucki, jeden z najbogatszych magnatow Korony.

molojec (ukr.) – mlody, dzielny mezczyzna; zuch; Kozak.

swita – plaszcz, kurtka.

Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) – wojewoda braclawski i kijowski, pan na Brusilowie i Huszczy, ostatni prawoslawny senator Rzeczypospolitej, negocjowal z Kozakami podczas powstan Pawluka i Chmielnickiego.

Lude, spasajtes (z ukr.) – ludzie, ratujcie sie.

Nemezis (mit. gr.) – bogini zemsty.

Pilawce – wies w centralnej czesci Ukrainy, ok. 30 km na pld. wschod od Konstantynowa; miejsce kleski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

Te Deum ludamus (lac.) – Ciebie Boga wyslawiamy; poczatkowe slowa uroczystego hymnu dziekczynnego.

panstwo lubnianskie – posiadlosci ksiazece, okolica Lubniow; Lubnie – miasto na Poltawszczyznie, na sr.-wsch. Ukrainie, rezydencja ksiazat Wisniowieckich.