Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem

Stentor – herold w Iliadzie, slynny z donosnego glosu.

Zbaraz – miasto w zach. czesci Ukrainy, ok. 20 km na pln. wschod od Tarnopola.

molodycia (daw. ukr.) – dziewczyna.

sila (starop.) – duzo, wiele.

bocwina a. botwina – liscie buraczane; obrazliwe okreslenie mieszkancow Litwy.

iskac – obszukiwac, uwalniac od pchel i innych pasozytow.

dumbas – lodz rzeczna, prom.

piszczel a. kij – prymitywna reczna bron palna, uzywana od XIV w.

did (ukr.) – dziad.

czern – chlopstwo.

in hoc silentio (lac.) – w takiej ciszy.

manierzyna – manierka, buteleczka blaszana na alkohol.

mizeria (z lac.) – nedza, bieda.

verba veritatis (lac.) – slowa prawdy.

minister kalwinski – pastor, duchowny protestancki, wyznawca doktryny Kalwina.

dyzgust (lac.) – przykrosc, niesmak.

utinam sim falsus vates (lac.) – obym byl falszywym prorokiem; obym sie mylil.

rewokowac (lac. revoco: odwoluje) – nawrocic sie.

towarzyszow – dzis popr. forma D. lm: towarzyszy.

janczary – piechota turecka; dzis popr. forma M. lm: janczarzy a. janczarowie.

misiurka – helm z oslona karku, wykonana z plecionki kolczej (z kolek metalowych).

sartor (lac.) – krawiec.

koncerz – dlugi na 150-180 cm, ciezki miecz.

witac kosmata reka (daw.) – winszowac, gratulowac z okazji slubu.

konfuzja (z lac.) – zmieszanie, zawstydzenie.

Mars (mit. rzym.) – bog wojny.

zgasla w dniu kleski – Sobieski, Marek herbu Janina (1628–1652), starszy brat Jana III Sobieskiego, po bitwie pod Batohem (1652) dostal sie do niewoli i zostal sciety na rozkaz Chmielnickiego.

sila (starop.) – duzo, wiele.

wolentarz (z lac.) – ochotnik, wolontariusz.

sepet (daw., z tur.) – skrzynka na kosztownosci.

grubianitas (zart., na wzor lac.) – grubianstwo, nieuprzejmosc.

sila (starop.) – duzo, wiele.

kondycje (z lac.) – warunki.

jazwiec – borsuk.

hadko (z bialorus.) – przykro, obrzydliwie.

hajdawery – szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.

bocwina a. botwina – liscie buraczane; obrazliwe okreslenie mieszkancow Litwy.

ordynans (z lac.) – rozkaz.

hipocentaur (mit., z gr.) – istota mityczna, pol czlowiek, pol kon; centaur.

pocztowy – czlonek pocztu, sluga.

szafarz – zarzadca, rozporzadzajacy.

supozycja (z lac.) – przypuszczenie, domysl.

Non nobis, non nobis, sed nomini Tuo, Domine, da gloriam (lac.) – nie nam, nie nam, ale imieniu Twemu, Panie, daj chwale.

grzdyka – grdyka, gardlo.

kalwin – protestant, wyznawca doktryny Kalwina.

esaul – oficer kozacki.

aprosz (z fr. aproche: podejscie, przyblizenie) – okopy, pozwalajace podejsc blizej do obozu wroga.

molojec (ukr.) – mlody, dzielny mezczyzna, zuch; Kozak.

Hospody (ukr.) – Panie Boze.

bat’ko (ukr.) – ojciec.

kosz – oboz.

lacki (z daw. ukr.) – polski.

siromacha (z daw. ukr.) – wilk samotnik.

staja a. stajanie – jednostka dlugosci, liczaca od 100 do 1000 m.

wideta – posterunek strazy.

czabanczyk – pasterz stepowy.

kondel (daw.) – kundel, pies.

ekspens (z lac.) – wydatek.

rankor (daw.) – gniew, uraza.

hadki (z bialorus.) – wstretny, przykry, obrzydliwy.

fatigati (lac.) – zmeczeni.

Perekop – przesmyk, prowadzacy na Polwysep Krymski, i osada, broniaca wejscia na polwysep.

exquisitissimi (lac.) – wyborni, najwyszukansi, najlepsi.

inkomodowac (z lac.) – niepokoic, pozbawiac wygody, sprawiac klopot.

komiliton – towarzysz broni.

mizeria (z lac.) – bieda, nedza.

Requiem aeternam dona ei, Domine (lac.) – wieczny odpoczynek daj mu, Panie; slowa modlitwy za zmarlych.

Anima eius (lac.) – dusza jego; slowa modlitwy za zmarlych.

sprezentowac – wystawic na pokaz.

rozhowor (ukr.) – rozmowa.

delirium (lac.) – szalenstwo, majaczenie.

Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanislawa Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoza”, dzis w granicach miasta Dniepropietrowska.

Ej to ne pili pilili!... ne tumany ustawaly (z ukr.) – ej, to nie pyly pylily, nie mgly wstawaly.

Lubnie – miasto na Poltawszczyznie, na sr.-wsch. Ukrainie, rezydencja ksiazat Wisniowieckich.

molojec (ukr.) – mlody, dzielny mezczyzna, zuch; Kozak.

Czort by ich pobraw, i cei smerdiaczoi wody kazaly pylnowaty (z ukr.) – czart by ich wzial, i tej smierdzacej wody kazali pilnowac.

spisa – rodzaj wloczni; Kozacy uzywali najczesciej spis krotkich, z ostrymi grotami na obu koncach.

Toporow – wowczas miasto, dzis wies w zach. czesci Ukrainy, ok. 60 km na pln. wschod od Lwowa.

perspektywa (daw.) – luneta.

Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) – krol Polski w latach 1648–1668, syn krola Zygmunta III Wazy (1566–1632).