Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem

Lach (daw. ukr.) – Polak; tu: D. lm, Lachiw: Polakow.

czernice – mniszki, zakonnice.

Ne znaju (ukr.) – nie wiem.

bahacko Lachiw (z daw. ukr.) – duzo Polakow.

Bahato utiklo, bahato zabyly (z ukr.) – duzo ucieklo, duzo zabili.

hroszy (z ukr.) – pieniadze.

polubil jak detynu ridnuju (z ukr.) – pokochalem jak rodzone dziecko.

Ja pysmo widdaw (z ukr.) – oddalem list.

lycar (ukr.) – rycerz.

polityka (z lac.) – tu: grzecznosc, uprzejmosc.

rankor (daw.) – gniew, uraza.

dowcip (daw.) – rozum, rozsadek.

epithalamium (lac.) – piesn na czesc nowozencow.

Apollina dla Marsa zaniedbal – tj. sztuki piekne dla wojny.

pohybel (ukr.) – zguba, smierc.

armowac (z lac.) – zbroic, uzbrajac.

Bude taka wijna, jakoi ne buwalo (ukr.) – bedzie taka wojna, jakiej jeszcze nie bylo.

na hawrani – na granicy.

Sprawedlywe kazete, pane. Ne cii teper lude, szczo buwaly (z ukr.) – sprawiedliwie mowicie, panie. Nie tacy teraz ludzie, jak dawniej.

Ale szczoby cij lycar Bohuna ubyw (z ukr.) – ale zeby ten rycerz zabil Bohuna.

kilkodniowy – dzis: kilkudniowy.

armisticium (lac.) – zawieszenie broni.

Bar – miasto i twierdza w srodkowo-zach. czesci Ukrainy, polozone nad rzeka Row, ok. 100 km na pln. wschod od Kamienca Podolskiego, 60 km na zachod od Winnicy.

czernica – zakonnica, mniszka.

fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokoj dla dam) – damy dworu, stale towarzystwo krolowej lub ksieznej.

zali (starop.) – czy.

Zaslawski-Ostrogski, Wladyslaw Dominik (1618–1656) – ksiaze, koniuszy wielki koronny i starosta lucki, jeden z najbogatszych magnatow Korony.

delirium – maligna, brak przytomnosci.

ordynans (z lac.) – rozkaz.

Kahamlik – rzeka na srodkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru.

Raszkow – miasteczko nad Dniestrem, dzis na terenie pln. Moldawii.

piernacz – bulawa pulkownikowska kozacka, ktora zastepowala miedzy Kozakami list zelazny, czyli dawala okazicielowi prawo swobodnego przejazdu i nietykalnosc.

Bar – miasto i twierdza w srodkowo-zach. czesci Ukrainy, polozone nad rzeka Row, ok. 100 km na pln. wschod od Kamienca Podolskiego, 60 km na zachod od Winnicy.

Czehryn a. Czehryn (ukr. Czyhyryn) – miasto na srodkowej Ukrainie, polozone nad Tasmina, doplywem srodkowego Dniepru, jedna z najdalej wysunietych twierdz Rzeczypospolitej.

munsztuluk (daw.) – nagroda.

wrazy (z ukr.) – wrogi, nienawistny.

sluzy – tu: lzy.

kulbaczyc – siodlac.

zali (starop.) – czy.

Laszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) – straznik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicje za najazdy na sasiadow, ulaskawiony za zaslugi wojenne.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywodcow powstania Chmielnickiego, bral udzial w bitwach pod Korsuniem i pod Pilawcami, zdobyl Bar, Krzemieniec i Polonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarl kilka dni po bitwie.

hadko (z bialorus.) – przykro, obrzydliwie.

Zbaraz – miasto w zach. czesci Ukrainy, ok. 20 km na pln. wschod od Tarnopola.

towarzyszow – dzis popr. forma D. lm: towarzyszy.

swita (daw.) – odziez wierzchnia, kurtka.

Kamieniec Podolski – miasto i zamek w pld.-zach. czesci Ukrainy, ok. 140 km na poludnie od Tarnopola i Zbaraza; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierala sie oblezeniom tureckim i kozackim az do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostal w Kamiencu muzulmanski minaret przy katedrze sw. Piotra i Pawla.

Bar – miasto i twierdza w srodkowo-zach. czesci Ukrainy, polozone nad rzeka Row, ok. 100 km na pln. wschod od Kamienca Podolskiego, 60 km na zachod od Winnicy.

armistycjum (z lac.) – zawieszenie broni.

rozhowor (z ukr.) – rozmowa.

ozenic – tu: polaczyc.

animalia (lac.) – zwierzeta.

piernacz – bulawa pulkownikowska kozacka, pelniaca funkcje listu zelaznego, tj. przepustki.

z Tatary – dzis popr. forma N. lm: z Tatarami.

panstwo lubnianskie – posiadlosci ksiazece, okolica Lubniow; Lubnie – miasto na Poltawszczyznie, na sr.-wsch. Ukrainie, rezydencja ksiazat Wisniowieckich.

zbisurmanic sie (daw. pogard.) – zostac muzulmaninem.

Galata – dzis dzielnica Stambulu, polozona po europejskiej stronie ciesniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie.

Belial (mit.) – upadly aniol, szatan.

komunik (daw.) – jazda, kawaleria.

chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiolek.

Jarmolince – miasteczko w zach. czesci Ukrainy, ok. 100 km na pld. wschod od Zbaraza.

Jampol (w obwodzie winnickim) – miasto w pld.-zach. czesci Ukrainy, polozone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dzis przy granicy z Moldawia), w XVII w. lokalny osrodek handlowy.

rezun (z ukr.) – siepacz, zabijaka.

czern – chlopstwo.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywodcow powstania Chmielnickiego, bral udzial w bitwach pod Korsuniem i pod Pilawcami, zdobyl Bar, Krzemieniec i Polonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarl kilka dni po bitwie.

bat’ko (ukr.) – ojciec.

Jahorlik – miasteczko i stanica wojskowa u ujscia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na pld. od Braclawia, wowczas przy granicy z Moldawia i Turcja, dzis na terenie Moldawii.

poroh (ukr.: prog) – naturalna zapora skalna na rzece, uniemozliwiajaca swobodna zegluge; kraina ponizej porohow Dniepru nazywala sie Nizem albo Zaporozem i byla zamieszkana przez spolecznosc Kozakow zaporoskich.