Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem

Ploskirow (dzis: Chmielnicki) – miasto w zach. czesci Ukrainy, polozone nad rzeka Boh, w polowie drogi miedzy Tarnopolem a Winnica, ok. 25 km na polnoc od Jarmoliniec.

Bar – miasto i twierdza w srodkowo-zach. czesci Ukrainy, polozone nad rzeka Row, ok. 100 km na pln. wschod od Kamienca Podolskiego, 60 km na zachod od Winnicy.

wasze – skrot od: wasza milosc pan.

basza a. pasza (z tur.) – wysoki urzednik turecki; pan.

Chocim (ukr. Chotyn) – miasto i twierdza nad Dniestrem, ok. 20 km na poludnie od Kamienca Podolskiego, wowczas na granicy z podporzadkowana Turkom Moldawia, dzis w pld.-zach. czesci Ukrainy.

glejt (z niem. Geleit: konwoj) – przepustka, list zelazny, dokument, zezwalajacy na przejazd.

Akerman a. Bialogrod (dzis ukr.: Bilhorod-Dnistrowskij) – miasto polozone nad limanem Dniestru, ok. 20 km od Morza Czarnego, na terenie dzisiejszej pld. Ukrainy, ok. 50 km na pld. zach. od Odessy, zalozone w VI w. p.n.e. jako kolonia grecka, w XVII i XVIII w. w rekach tatarskich.

Uszyca – miejscowosc polozona u ujscia rzeki Uszycy do Dniestru, ok. 40 km na wschod od Kamienca Podolskiego.

Mohylow (dzis ukr.: Mohyliw-Podilskij) – miasto nad Dniestrem, ok. 90 km na pld. wschod od Kamienca Podolskiego.

blawat – cenna tkanina jedwabna, najczesciej blekitna.

towarzyszow – dzis popr. forma B. lm: towarzyszy.

chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiolek.

Woloch – czlowiek z Woloszczyzny; Woloszczyzna – panstwo na terenach dzisiejszej pld. Rumunii, rzadzone przez hospodara i zalezne od Imperium Osmanskiego.

wotywa – msza wotywna, odprawiana na czyjas intencje.

Tarnopol – miasto w zach. czesci Ukrainy, ok. 110 km na wschod od Lwowa.

Czehryn a. Czehryn (ukr. Czyhyryn) – miasto na srodkowej Ukrainie, polozone nad Tasmina, doplywem srodkowego Dniepru, jedna z najdalej wysunietych twierdz Rzeczypospolitej.

czaban – pasterz stepowy.

molojec (ukr.) – mlody, dzielny mezczyzna, zuch; Kozak.

Na pohybel (ukr.) – smierc! na zgube!

Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) – wojewoda braclawski i kijowski, pan na Brusilowie i Huszczy, ostatni prawoslawny senator Rzeczypospolitej, negocjowal z Kozakami podczas powstan Pawluka i Chmielnickiego.

pacyfikator – tu: ten, kto uspokaja, lagodzi, usmierza.

bulawa (z tur.) – symbol wladzy wojskowej; rodzaj broni, mala maczuga, czesto ozdobna.

zali (starop.) – czy.

Holowu Kisielowu (z ukr.) – glowe Kisiela.

komisarzow – dzis popr. forma D. lm: komisarzy.

nadeszle – dzis popr. forma: nadesle.

do Tatar – dzis popr. forma D. lm: do Tatarow.

kontempt (z lac.) – zniewaga, obraza; pogarda, lekcewazenie.

Korsun (dzis ukr.: Korsun-Szewczenkiwskij) – miasto na srodkowej Ukrainie nad rzeka Ros, w sredniowieczu zamek wladcow kijowskich, w XVII w. rezydencja Wisniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciezyli wojska polskie.

Pilawce – wies w centralnej czesci Ukrainy, ok. 30 km na pld. wschod od Konstantynowa; miejsce kleski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

powinowaty – nalezacy do rodziny, ale nie krewny.

zali (starop.) – czy.

respons (z lac.) – odpowiedz.

Jahorlik – rzeka w pld.-zach. czesci Ukrainy, lewy doplyw Dniestru; miasteczko i stanica wojskowa u ujscia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na pld. od Braclawia, wowczas przy granicy z Moldawia i Turcja, dzis na terenie Moldawii.

rad klimkiem rzuci – lubi zmyslac, koloryzowac.

Kamieniec Podolski – miasto i zamek w pld.-zach. czesci Ukrainy, ok. 140 km na poludnie od Tarnopola i Zbaraza; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierala sie oblezeniom tureckim i kozackim az do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostal w Kamiencu muzulmanski minaret przy katedrze sw. Piotra i Pawla.

Jampol (w obwodzie winnickim) – miasto w pld.-zach. czesci Ukrainy, polozone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dzis przy granicy z Moldawia), w XVII w. lokalny osrodek handlowy.

Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) – wojewoda braclawski i kijowski, pan na Brusilowie i Huszczy, ostatni prawoslawny senator Rzeczypospolitej, negocjowal z Kozakami podczas powstan Pawluka i Chmielnickiego.

Bialogrod wlasc. Bialogrod Kijowski – miasto polozone ok. 25 km na zachod od centrum Kijowa, w sredniowieczu stanowilo pierwsza linie obrony Kijowa od zachodu; dzis wies Bilohorodka.

Perejaslaw (dzis ukr.: Perejaslaw-Chmelnyckij) – miasto na srodkowej Ukrainie, ok. 80 km na pld. wschod Kijowa, w XVII w. osrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowan Polakow z Chmielnickim.

quantum mutatus ab illo (lac.) – o ilez odlegly od tamtego.

esaul – oficer kozacki.

bunczuk – symbol wladzy wojskowej, drzewce, ozdobione konskim wlosiem.

korol do mene prislaw (z ukr.) – krol do mnie przyslal.

Ne budu howoryty na morozi (z ukr.) – nie bede rozmawial na mrozie.

Naj korol bude w Warszawi (z ukr.) – niech krol bedzie w Warszawie.

tamquam Moisem, servatorem, salvatorem, liberatorem populi de servitute lechica et bono omine (lac.) – jakby Mojzesza, opiekuna, wybawce, wyzwoliciela ludu z niewoli polskiej i na dobra wrozbe.

illustrissimus princeps (lac.) – najjasniejszy ksiaze.

jasyr (z tur.) – niewolnicy, jency.

zali (starop.) – czy.

kin (z ukr.) – rzuc.

Mojzesz (XIII a. XII w. p.n.e.) – postac biblijna, najwiekszy prorok Starego Testamentu, wyprowadzil swoj lud z niewoli egipskiej.

Oj, szczob toho Chmila perwsza kula ne mynula (z ukr.) – oj, zeby tego Chmiela pierwsza kula nie minela.

Jahorlik – rzeka w pld.-zach. czesci Ukrainy, lewy doplyw Dniestru; miasteczko i stanica wojskowa u ujscia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na pld. od Braclawia, wowczas przy granicy z Moldawia i Turcja, dzis na terenie Moldawii.