Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem

wielom – dzis: wielu.

Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) – krol Polski w latach 1648–1668, syn krola Zygmunta III Wazy (1566–1632).

pilawiecka kleska – przegrana wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami pod Pilawcami (1648); Pilawce – wies w centralnej czesci Ukrainy, ok. 30 km na pld. wschod od Konstantynowa.

exules (lac.) – wygnancy, uchodzcy.

slawny Kartaginczyk, ktorego slodkosc aury w Kapui... zdelibitowala – w III w. p.n.e., podczas wojen punickich, Kapua stanowila glowna baze Fenicjan w Italii; w 211 r. p.n.e. Rzymianie oblegali i zdobyli Kapue, mimo podwojnej obrony: przez wojska libijskie Hannona z wewnatrz i przez wojska fenickie Hannibala z zewnatrz.

zdebilitowac (z lac. debilitatio: oslabienie, ulomnosc) – oslabic, pozbawic sil.

W tobie jest wiecej flegmy, a we mnie sama cholera – nawiazanie do starozytnej teorii humorow, spisanej przez Hipokratesa, wedlug ktorej zdrowie czlowieka zalezy od rownowagi w organizmie czterech humorow: krwi, sluzu (flegmy), zoltej i czarnej zolci (melancholii); u choleryka przewaza zolta zolc.

kupy swawolne – oddzialy nieprzyjacielskie, ktore odlaczyly sie od swojej armii.

sila (starop.) – duzo, wiele.

snadnie (daw.) – latwo.

na hak przywiesc – przechytrzyc, oszukac.

hebes (lac.) – tepy, slaby, glupi.

wsiow – dzis popr. forma D. lm: wsi.

bocwina a. botwina – liscie buraczane; obrazliwe okreslenie mieszkancow Litwy.

frant – spryciarz.

sila (daw.) – wiele, duzo; tyle.

ordynans (z lac.) – rozkaz.

kupy swawolne – oddzialy nieprzyjacielskie, ktore odlaczyly sie od swojej armii.

emulacja (z lac.) – rywalizacja.

zali (starop.) – czy.

ab ovo (lac.: od jaja) – od poczatku.

hadko (z bialorus.) – przykro, obrzydliwie.

Laszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) – straznik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicje za najazdy na sasiadow, ulaskawiony za zaslugi wojenne.

obscurus (lac.) – ciemny.

jurgieltnik (z niem. Jahrgeld: coroczna wyplata) – urzednik oplacany przez obce panstwo lub korumpowany przez kogos innego stala pensja.

bat’ku (ukr.) – ojcze.

respons (z lac.) – odpowiedz.

towarzysz – rycerz, szlachcic.

musztuluk a. munsztuluk (daw.) – nagroda, podarunek.

Jarmolince – miasteczko w zach. czesci Ukrainy, ok. 100 km na pld. wschod od Tarnopola i Zbaraza.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywodcow powstania Chmielnickiego, bral udzial w bitwach pod Korsuniem i pod Pilawcami, zdobyl Bar, Krzemieniec i Polonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarl kilka dni po bitwie.

sila (starop.) – duzo, wiele.

prospectus (lac.) – widok.

czambul (z tur. czapul: zagon) – oddzial tatarski, dokonujacy najazdow w glebi terytorium przeciwnika, w celu odwrocenia jego uwagi od dzialan sil glownych.

jasyr (z tur.) – jency, niewolnicy.

fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokoj dla dam) – damy dworu, stale towarzystwo ksieznej.

prezydium (z lac. praesidium) – straz, zbrojna zaloga.

Zbaraz – miasto w zach. czesci Ukrainy, ok. 20 km na pln. wschod od Tarnopola.

kupy swawolne – oddzialy nieprzyjacielskie, ktore odlaczyly sie od swojej armii.

jasyr (z tur.) – niewola tatarska lub turecka.

bramowac sie (daw.) – otaczac sie (por. obramowanie).

hajdamaka (z tur.) – buntownik, rozbojnik, uczestnik ktoregos z powstan chlopskich na Ukrainie w latach 1730–1770; tu: Kozak.

Nebaba, Martyn (zm. 1651) – ataman kozacki, jeden z przywodcow powstania Chmielnickiego.

Nemezis (mit. gr.) – bogini zemsty i sprawiedliwosci, uosobienie gniewu bogow.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywodcow powstania Chmielnickiego, bral udzial w bitwach pod Korsuniem i pod Pilawcami, zdobyl Bar, Krzemieniec i Polonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarl kilka dni po bitwie.

molojec (ukr.) – mlody, dzielny mezczyzna, zuch; Kozak.

Prypec – rzeka plynaca przez pld. Bialorus i pln. Ukraine, prawy doplyw Dniepru; nad Prypecia lezy miasto Czarnobyl.

Korsun (dzis ukr.: Korsun-Szewczenkiwskij) – miasto na srodkowej Ukrainie nad rzeka Ros, w sredniowieczu zamek wladcow kijowskich, w XVII w. rezydencja Wisniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciezyli wojska polskie.

Pilawce – wies w centralnej czesci Ukrainy, ok. 30 km na pld. wschod od Konstantynowa; miejsce kleski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

bitwa pod Solonica (1596) – bitwa, w ktorej hetman Zolkiewski pokonal kozackich powstancow Semena Nalewajki, a jego samego wzial do niewoli; zwana tez bitwa pod Lubniami a. bitwa pod Ostrym Kamieniem.

Kumejki – miejscowosc w centralnej czesci Ukrainy, miejsce bitwy, w ktorej wojska Mikolaja Potockiego i Jeremiego Wisniowieckiego pokonaly zbuntowanych Kozakow, kladac kres powstaniu Pawluka (1637).

juszka (daw.) – polewka, zupa a. sos.

suponowac (z lac.) – przypuszczac, domyslac sie.

sila (starop.) – bardzo.

Kamieniec Podolski – miasto i zamek w pld.-zach. czesci Ukrainy, ok. 140 km na poludnie od Tarnopola i Zbaraza; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierala sie oblezeniom tureckim i kozackim az do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostal w Kamiencu muzulmanski minaret przy katedrze sw. Piotra i Pawla.

Jampol (w obwodzie winnickim) – miasto w pld.-zach. czesci Ukrainy, polozone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dzis przy granicy z Moldawia), w XVII w. lokalny osrodek handlowy.

Jahorlik – miasteczko i stanica wojskowa u ujscia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na pld. od Braclawia, wowczas przy granicy z Moldawia i Turcja, dzis na terenie Moldawii.