Дубавец Сяргей - Практыкаванні

У апавяданні «Там» літаратурны мэтр успамінае сваю маладосць, свае першыя літаратурныя крокі, калі i яго «бэсціў прызнаны парнаснік». I тут наступае ці то прывід смерці, ці сама натуральная смерць. Бо апошняя фраза не адназначная: «Дуб загайдаў галінамі, спуджана хільнуўся кронаю ўбок. Гэтак спуджана косіць вокам конь, які вязе мерцвяка». Адным словам, «помні пра смерць».

Але помніць пра яе павінен i малады чалавек, каб больш памяркоўна адносіцца да сваіх «продкаў». Бо ў старэчым жыцці смерць прысутнічае рэальна, у той «немачы», пра якую Сяргей піша ў сваей вясковай антыутопіі «Гон».

У апавяданні «Там», мабыць, найбольш дасканалым у зборніку Сяргея Дубаўца, ёсць адзін гратэскавы матыў: там, дзе аўтар убачыў у антыгістарычнай брашурцы сталінскага гісторыка Лаўрэнція Абэцэдарскага «У святле неабвержных фактаў» ненатуральна тоўстую паклееную кнігу. Тут ёсць свая сімволіка, бо гэтая шчыра-хлуслівая пісаніна ў свой час была своеасаблівым «магістралам» нашай казённай, па-свойму гратэскавай гістарыяграфіі. У большасці сваіх апавяданняў i эсэ аўтару бачацца наша быццё i літаратура пераважна ў гратэскавым святле. Зазначу, аднак, што гратэскі гэтыя — не выдумка пісьменніка, яны былі i засталіся ў рэальным быцці, I ў мастацтве яны — не выдумка мадэрністаў.

У крытыцы i літаратуразнаўстве /не толькі нашым, але i агульнаеўрапейскім/ гратэск усё яшчэ далучаюць да сатырычнага жанру. Між тым гратэск i сатыра — у нечым нават супроцьлеглыя формы камічнага. Сатырык смяецца з агіднага i нізкага, у той час як гратэск ёсць адначасова смех з узнёслага i гераічнага, смех універсальны i амбівалентны, накіраваны i на таго, хто смяецца. Асноўны метад гратэскавага адлюстравання жыцця — травестацыя, перавод штодзённага, нават высокага i гераічнага ў смехавы аспект. Гратэскавы смех не толькі паніжае, але i ўзвышае жыццё, бо вызваляе яго з палону часовага, нізкага, застарэлага i нікчэмнага. У якасці універсальнай формы камічнага гратэск уключае ў сябе сатыру i гумар, але толькі як свае прыватныя моманты, як сродкі універсальнай «смехавой культуры», каранямі сваімі заглыбленай у народнай творчасці. Гратэскавыя формы камічнага яскрава выявіліся ў жанры чарадзейнай казкі, у народных жартах i «гавэндах», у скамарошніцтве, у анекдотах i універсальна — у народных карнавальных гульнях. Да літаратурных узораў гратэскавага смеху адносяцца творы М.Сервантэса, Ф.Рабле, М.Гогаля, беларускія ананімныя паэмы «Энеіда навыварат», «Тарас на Парнасе», урэшце, вядомая ў асяроддзі беларускай публікі паэма «Сказ пра Лысую гару», памылкова аднесеная крытыкай да сатырычнага жанру. Уладзімір Караткевіч бліскуча развіваў тэты беларускі i сусветны вопыт гратэскавага смеху ў рамане «Хрыстос прызямліўся ў Гародні». Прыроду гратэску даследаваў М.Бахцін на матэрыяле гворчасці Ф. Рабле i еўрапейскай карнавальнай культуры.

Ёсць відавочная сувязь гратэскавай вобразнасці з першабытнай міфалогіяй, пераасэнсаванай у карнавальнай культуры, пераведзенай з высокага, касмічнага плана ў камічны, матэрыяльна-цялесны ніз. Прыкладам такой травестацыі міфалагічных вобразаў з'яўляюцца багата прадстаўленыя ў беларускіх казках зваротныя метамарфозы, ix знакі-сімвалы ў форме масак, пераапрананняў i «гібрыдных» вобразаў /спалучэнне чалавечага вобліку з птушынымі альбо звярынымі вобразамі, сціранне мяжы паміж жывым i мертвым/. Папярэднік нашай класічнай літаратуры Францішак Багушэвіч па-майстэрску развіваў традыцыі народнага гратэску ў паэзіі i прозе. Успомнім яго апавяданні «Дзядзіна», «Сведка», «Траляленачка», вершы «Немец», «Воўк i авечка», «Хрэсьбіны Мацюка», цыкл «Песні», Урэшце, польскамоўны ягоны верш «Запавет» уяўляе сабой рэдкі ў нашай літаратуры гратэск у традыцыях сарданічнага, «пахавальнага» смеху: паэт даручыў сябрам справіць па ім вясёлыя памінкі.

Крупіцы гэтага традыцыйнага гратэскавага камізму, у тым ліку сарданічнага смеху, ёсць у апавяданнях i эсэ Сяргея Дубаўца, мабыць, нават у ягоных «пахавальных» апавяданнях /«Немач», «Памёр Баброўскі», «Зімовая муха», «Стома»/ i «злых нататках» /«Фрыдрых Ніцшэ — гіпсавы вясляр», «Тут», «Хто там?»/. Прашу аўтара не крыўдаваць за гэтую аналогію з вядомым у коле рускіх патрыётаў фельетонам Мікалая Бухарына. Але есць істотная розніца паміж народным гратэскавым камізмам i тым парадаксальным трагічным гратэскам, якім вызначаюцца гворы Франца Кафкі i ягоных сучасных паслядоўнікаў, вядомых пад найменнямі «авангардысты», «сюррэалісты», «альтэрнатыўныя пісьменнікі».