Уладзімір Някляеў: Лапаціна

Вайдэлоту Туру і вярхоўнаму вяшчуну Крыва-Крывэйту таксама. Бо хлебам іх былі відовішчы. І таму калі Ціт прыйшоў да Перуновай гары, да Прошчы, дзе вайдэлот з дванаццаццю жрацамі дзякаваў Перуну за дождж, і спытаў, ці можна нешта прыдумаць, каб памяняць аднарукага Юра на некага з ягоных братоў, Дана ці Віта, вайдэлот Тур адказаў, што прыдумаць нічога нельга. Бо калі ён, вайдэлот Тур, парушыць старадаўні звычай, па якім лапаціць бацьку мусіць наймалодшы сын, іначай не замкнецца круг і дарэмнай будзе ахвяра, дык вярхоўны вяшчун Крыва-Крывэйта спытае: «Калі вайдэлот парушае звычай, які ж ён вайдэлот?..»

Ціт даўно ведаў вайдэлота Тура. Яшчэ з пары, калі Тур быў не вайдэлотам, а служкам вялікага князя Міндава. Прычым, служкам з невядома якімі абавязкамі, хутчэй за ўсё таемнымі. Лісам бегаў ён па Нальшы, нешта вынюхваў, некага высочваў. Пасля раптам знік - і гадоў праз пяць аб’явіўся на капішчы пад Наваградкам вайдэлотам. І абвясціў волю багоў: усёй Літве і Нальшы скарыцца перад вялікім князем.

Калі Юр з рэшткамі дружыны, пасечанай Міндавам, вяртаўся з Наваградка, вайдэлот Тур дагнаў іх па дарозе і сказаў, што наперадзе, пад Любчай, засада. Была там засада ці не, але яны абышлі Любчу, і Тур вярнуўся ў Нальшу разам з імі. Сказаў, што будзе ў Крэве маліць багоў за княгіню Агну. Тая, гвалтам узятая Міндавам, засталася ў Наваградку, а маліць багоў за яе Тур чамусьці вярнуўся ў Крэва.

Шпегам Міндава ён вярнуўся. Міндаў разумеў, што рана ці позна князь Даўмонт паспрабуе адпомсціць за жонку, і хацеў ведаць, калі і як.

Тур і Ціту прапанаваў служыць Міндаву. “Ты ж не толькі ваяр, ты ж разумны чалавек, - казаў ён, перадаўшы Ціту падарунак Міндава: паўтараручны, на вастрыню пчалінага джала адкаваны тэўтонскі меч. - Вялікі князь стварае вялікую дзяржаву, а малыя князі замінаюць. І Даўмонт замінае. Засеў тут на дарозе да Вільні. Думаеш, Міндаву жонка Даўмонта патрэбная? Ды ў яго такіх жонак!.. Ён наўмысна так зрабіў, каб Даўмонт, які зараз аслаблены набегамі татар, галаву страціў, помсціць кінуўся. І праз тое напраўду страціў галаву. Дапамажы вялікаму князю - і станеш ягонай правай рукой, якая меч трымае. Вось што азначае падарунак...”

Падарунак быў княскі, нехта іншы на яго б купіўся, але Ціт быў не проста ваяром. Ён быў ваяром верным. І сказаў Даўмонту пра размову з вайдэлотам Турам. Спытаў: “Знесці галаву падараваным мечам?” “Не, - сказаў князь. - Шапні ў вушы, якія растуць на той галаве, што мы збіраемся напасці ў наступнае лета. А мы ў змове з Трайнатам выступім гэтай восенню. І ўсім галовы пазносім”.

Ціт зрабіў так, як сказаў князь Даўмонт. А князь зрабіў так, як змовіўся з Трайнатам. Напаў восенню і ўсім галовы пазносіў, пасля чаго вайдэлот Тур доўга баяўся Ціта. Рабіў усё так, як Ціт казаў. Але цяпер Даўмонт княжыў у Пскове, сам быў здраднікам, якому Ціт некалі служыў, дык чаго вайдэлоту Туру баяцца Ціта?

- Для Тура лепш, каб мяне аднарукі лапаціў, - сказаў Ціт, узышоўшы на Ярылаву гару да вярхоўнага вешчуна Крыва-Крывэйты. - Бо глядзець, як аднарукі бацьку забівае, цікавей, чым глядзець, як гэта робіць двухрукі. Скажы яму, каб памяняў Юра на Дана.

Крыва-Крывэйта, седзячы на схіле гары, цяжка ўзняў на Ціта выцвілыя, нібы пасівелыя за доўгія гады жыцця вочы.

- Я вымаліў дождж у багоў, а ты пра што мяне просіш?..

Ціт хацеў сказаць, што лепш бы Крыва-Крывэйта гэтак не стараўся, бо вымаліў не дождж, а патоп, пасля якога невядома, як жыць. Але не сказаў так. Калі прыходзіш прасіць, сваё не скажаш. Пакланіўся вярхоўнаму вешчуну: «Пра драбязу прашу. Багам хіба не ўсё адно, хто мяне заб’е?..»

- Пра драбязу... - падняўся Крыва-Крывэйта. - З драбязы ўсё й пачынаецца. Што трэба, каб сцяна парушылася? З падмурку каменьчык выняць. Вунь глядзі, - паказаў ён уніз, дзе ў падножжы гары бялела каплічка, нядаўна ўзведзеная крэўскімі хрысціянамі. - Яны таксама з драбязы пачыналі. Аднойчы пеўніка ахвярнага пашкадавалі. А цяпер?.. Адпрэчылі нашых багоў! Выракліся веры продкаў!.. - пачаў падвышаць голас Крыва-Крывэйта, паварочваюся ад Ціта да тузіна людзей, што стаялі каля капліцы. - І раптам ускінуў рукі, перайшоў на крык, і словы ягоныя валунамі пакаціліся з гары на людзей, на капліцу, на Крэва. - Дык вось што кажу вам я, вярхоўны вяшчун Крыва-Крывэйта! Воля вашая будзе сцертая, як зярно ў жорнах, верай новай i развеецца, як порсць дарожная. Слава вашая забудзецца, а імя вашае будзе iмем пагарджаных i паярэмленых. Нашчадкі вашыя адвернуцца ад крыві сваёй i магілы вашыя зневажаць будуць. Плады зямлі вашай, кроў i пот вашыя возьмуць чужынцы, i вы іх багоміць будзеце. Жоны i дочкі вашыя стануць паслужніцамі ў тых, ка- торыя вамі валодаць будуць. Перад рабамі сваімі пахінеце каркі i знізіце абліччы свае ў пакорлівасці. Змоўкнуць вечавыя званы ў гарадах i песні свабоды ў сёлах. I перапоўняцца воды слязьмі вашымі, паветра стогнамі, а зямля крывёй вашай. I згінеце з аблічча зямлі, калі не ачуняеце i не скажаце сабе: зямля нашая — дом наш, яна — магіла прашчураў i калыска будучых пакаленняў нашых!..