Александр Осипенко - Святыя грэшнікі

Яны замаўчалі, кожны думаючы пра сваё запаветнае. Толькі цяпер Богша ўспомніў, што не дзеля гэтага выклікаў Баяна на размову.

— Паслухай, Баяне, — сказаў ён. — Як ты ўяўляеш свой грамадзянскі абавязак паэта і гусляра?..

— Славіць князёў, асілкаў, ваявод, само сабой... Яш­чэ я люблю апяваць жанчын... Самае прыгожае, што ёсць на свеце, — жанчына...

У Баяна загарэліся вочы, а твар яго засвяціўся, заззяў, як вясновае сонейка...

— Пра жанчын пасля... Гэта паэзія інтымная, і да грамадзянскай ніякіх адносін, — сказаў Богша словамі аднаго вельмі патрабавальнага крытыка, які некалі разграміў Богшаў зборнік. — Мяне турбуе другое. Як ты, пясняр, паэт, славіш князёў, усе заслугі якіх у тым, што яны захапілі амаль безабаронны горад, перабілі, разрабавалі багацці, захапілі ў палон жанчын і дзяцей, пагналі сюды, на Нямігу?.. Ганьба!.. Злачынства ўслаўляць забойцаў і рабаўнікоў.

Богша быў шчыры ў сваім гневе. Але Баян, здаецца, не разумеў, чаго гневаецца Богша. Так яно і было.

— Чаго ты злуеш? — спытаўся ён з нявінным выглядам дзіцяці, якое не разумее, чаму на яго сварацца. — Я слаўлю не забойствы, а воінскую доблесць, не гвалт і рабаванні, якія, дарэчы, бываюць на ўсякай вайне, а чалавечую мужнасць. Чалавек вельмі прыгожы ў баі. Тады ён такі спрытны, дужы, моцны, аж залюбуешся. А пасля бою на яго бывае агідна глядзець, ён нешта цягне, азіраецца ў вечнай сваёй сквапнасці і прагнасці, ці не нарабаваў хто за яго больш? Хваліцца сваімі подзвігамі, якіх у яго і не было. Не, Богша, сваімі песнямі я ўзвышаю князёў, ваявод, асілкаў і проста дружыннікаў над жорсткасцю жыцця. Яны адчуваюць сябе волатамі, уяўляюць, што ваююць за справядлівасць. Справядлівасць, Богша!.. А калі чалавек хоць раз адчуе ў сабе дабрыню і справядлівасць, ён ужо чалавек, а не звер, які забівае невядома дзеля чаго. Паэт і павінен узвышаць людзей, раскрываць перад імі прыгажосць іх учынкаў, калі ён нават троху і недакладны. Іначай усе мы ператворымся ў жукоў, якія капаюць зямлю, а ўзлятаюць у паветра, каб толькі на імгненне спарыцца... Глянь, Богша, на прыгажосць гэтых прывідных прыцемак. Хіба я павінен апяваць не іх, а гэты гнілы пень?.. Вечную прыгажосць буду я славіць у песнях. Мудрасць Яраслававу, храбрасць Мсціслававу, цудадзейнасць Усяслававу, рашучасць Святаслававу...

— А на ўсіх іх — кроў славянская, — запратэставаў Богша. — I ты, паэт, узяў грэх на сябе за тое, што апяваў і славіў іх... і не кажы мне пра справядлівасць. Хто прынёс дзіцяці слёзы — варты гарэць у пекле. Хто ж свядома славіў крыўдзіцеля — тройчы варты гарэць у пякельным агні...

Баян засмучана думаў, і Богша ўзрадаваўся, што закрануў ягоную душу.

— Лазар Васільевіч, ах Лазар Васільевіч, як вы можаце гэтак абражаць найвялікшага паэта, — раптам пачуў Богша за спіной дужа знаёмы ў сваёй непаўторнасці голас і павярнуўся.

Да яго, як у сне ці ў рапіднай здымцы, не ішоў, а плыў у паветры над зямлёю Рафаіл Міхайлавіч Доля — дзядзька ягонай жонкі Любы.

"Чаму і як ён апынуўся тут? — падумаў Богша, назіраючы за набліжэннем Рафаіла Міхайлавіча. — Ага, ён, здаецца, памёр, як і я. Здаецца ці на самай справе памёр? — спрабаваў аднавіць даўнія падзеі Лазар Бог­ша і не мог. — Зрэшты, якая розніца між чалавекам жывым і мёртвым? Хіба толькі ў тым, што жывы нешта вечна гаворыць, каб не разгадалі ягоных сапраўдных думак, а мёртвы маўчыць? Дык жа маўчанне — золата. Лепей маўчаць. Колькіх язык даводзіў да смерці?! А ўсё не перастаюць нешта гаварыць, абы паказаць свой спрыт і розум..."

Рафаіл Міхайлавіч нарэшце дасягнуў берага, спыніўся насупраць, дакорліва пазіраючы Богшу ў вочы.

— Навошта вы пакрыўдзілі Баяна? — спытаўся До­ля плаксівым голасам. — А яшчэ патрабуеце, каб іншыя не крыўдзілі дзіцяці. Баян — тое ж дзіця. Усе паэты такія. А вы крыўдзіце... Каго?.. Сябе крыўдзіце, Лазар Васільевіч... Як жа вы не можаце зразумець, што паходы і войны ў Баянаў час былі доблесцю, а не ганьбай. Ды так яно застанецца і на вякі...

— Хлусіш! — крыкнуў Богша.

— Ты аслеп, Лазар Васільевіч, — сказаў Доля. — Аслеп і ўжо нічога не можаш убачыць...

— Цябе дык я бачу, — злосна сказаў Богша, і яму захацелася схапіць Долю за шкірку і кінуць з кручы ў ваду.

Ён ужо працягнуў рукі, як нехта схапіў яго, прыціснуў да зямлі, паставіў на калені...

6

Ён ужо працягнуў рукі, як нехта схапіў яго, прыціснуў да зямлі, паставіў на калені.

Лазар Богша азірнуўся, хоць зрабіў гэта праз сілу. Ён стаяў на каленях пад высокім стэпавым небам, пе­рад шаўковай юртай, з якой даляталі ручныя галасы і незразумелая Богшу мова.