Аркуш Алесь - Аскепкі вялікага малюнку

Мяжу памятаю цьмяна, дарога так стаміла, што ўсё навокал бачылася як за запацелым шклом. Хістаючыся, быццам зялёны матрос пасьля першага шторму, я выйшаў на пэрон Дархану. Тут мяне ўжо чакаў бацька. Мы набылі квіткі «для праезду ў цьвёрдым вагоне новабудоўлі Мінтрансбуду» і селі ў цягнік, які мусіў нас даставіць у Эрдэнэт. Цягнік быў наладаваны такой стракатай чалавечай масай, што я напачатку перапужаўся. Я ўторкнуў твар у акно і моўчкі разглядаў дзіўныя краявіды. Краявіды нагадвалі вэстэрн – дзікі стэп, сопкі, а за імі горы. Далягляд расквечвалі плямкі статкаў – авечкі, коні, часам сярод іх невялікія купкі вярблюдаў. Здавалася, зараз выскачаць на конях індзейцы і, з ваяўнічым гіканьнем, пагоняцца за цягніком. А той, бедачына, так марудна целяпаўся, што яго можна было дагнаць на ішаку.

Эрдэнэт мяне нічым не зьдзівіў. Гэта быў кавалачак СССР сярод мангольскіх сопак – са звыклымі шматпавярховымі панэльнымі дамамі і шматлікім расейскамоўным людам.

Назаўтра, наведаўшы тутэйшыя крамы, я ўсё ж заўважыў істотнае адрозьненьне ад тагачаснай эсэсэсэраўскай рэчаіснасьці. Быў уражаны ня тым, што побач з крамамі заўжды сустракаў навязаных коней і нават вярблюдаў. І ня тым, што грошы тут выглядалі інакш і называліся тугрыкамі. Мяне зьдзівіў тавар у крамах. Ён быў таксама савецкі, але які тавар! Распушчальная кава, індыйская гарбата, ікра – чырвоная і чорная, тушонка, любыя мясныя і рыбныя кансэрвы, каўбасы. І ўсё ў вольным продажы. Карацей, поўны разьвіты сацыялізм. Яшчэ большае зьдзіўленьне ў мяне выклікала мясцовая кнігарня, што знайшла прытулак у звычайнай кватэры на першым паверсе аднаго зь пяціпавярховікаў. У мяне разьбегліся вочы ад дэфіцытных маскоўскіх выданьняў. На маёй радзіме за такімі кнігамі людзі стаялі ў чэргах дні й ночы. У першы ж дзень я набыў стос кніг, сярод іх выбранае Германа Гесэ з раманам «Стэпавы воўк». Цэлымі днямі ў мангольскай кватэры бацькоў я чытаў і чытаў, бо асабліва не было куды хадзіць і на што глядзець. Пазьней мой Гесэ гуляў па ўсім наргасе, у які я паступіў пасьля войска. Празь некалькі гадоў, калі я пазнаёміўся з Гесэ ўсходнім, напрыклад, зь ягоным «Сыдхартам», я зразумеў, чаму лёс пагнаў мяне другі раз у тую Цьмутаракань. У кожнай падзеі ёсьць таемны сэнс. Часам дзеля таго, каб зразумець самае звычайнае і простае, напрыклад, што такое зямля, спачатку варта набыць досьвед нечага супрацьлеглага, кантраснага, у нашым выпадку – адчуць бязважкасьць палёту.

А Манголія пасьля дарослых уражаньняў у мяне атаясамляецца зь любаю кнігай у чорнай вокладцы, якую я запоем чытаў у дзікіх стэпах і цяпер захоўваю як найвялікшую каштоўнасьць, з пукатымі сопкамі, на якіх вясною цьвітуць тульпаны, зь невядома як узьніклым сярод гэтых сопак і гор звычайным савецкім мікрараёнам, зь вярблюдамі, якія мэлянхалічна жуюць свой орбіт бяз цукру, зь юртамі, якія атачаюць статкі авечак, зь людзкімі тварамі, нібы апрацаванымі пескаструменным агрэгатам, зь дзіўнай песьняй на незнаёмай гартаннай мове, якую пачуў у цягніку, што нетаропка, як у сьне, вёз мяне ў горад разьвітага сацыялізму ў постфэадальнай краіне.

3

Ваенкам не падмануў цёткі Ліды – праблемы з войскам у мяне сапраўды ўзьніклі. Позву я атрымаў на 18 траўня 1979 году. З Манголіі тэрмінова прыехаў бацька. Ён арганізаваў усё як мае быць – на праводзіны сабраліся сябры, якіх было ўжо няшмат, бо большасьць прызвалі ў войска на пачатку траўня. Пад жарты й сьмех гасьцей зьляцелі долу мае доўгія валасы.

І якое было зьдзіўленьне бацькі й сваякоў, калі позна ўвечары 18-га я вярнуўся дахаты. «Што, зьбег?» – дапытваўся бацька. «Вярнулі, – разгублена і стомлена прамармытаў я ў адказ. – Кажуць, не было маёй каманды, далі новую позву, яшчэ тыдзень гуляць». Гэтаму тыдню я асабліва ня ўзрадаваўся. Лысым цягацца па горадзе і кожнаму стрэчнаму тлумачыць, чаму ня ў войску? Ніякага задавальненьня!

Праз тыдзень мяне зноў вярнулі.

Бацьку гэта страшэнна ўзлавала. Яму трэба было з дня на дзень вяртацца ў МНР. Назаўтра разам зь ім мы едзем у нейкі армейскі штаб у Менску. «Забірайце ў войска сына. Куды я яго дзену? Мне праз два дні трэба зьяжджаць». Дабрадзей-палкоўнік выпісаў паперку і загадаў прывезьці прызыўніка заўтра ў штаб арміі ў Печы пад Барысавам. Наступнай раніцай паехалі ў Печы. «Напэўна, зноў блатны», – перамовіліся між сабой афіцэры ў штабе. І адзін зь іх у мяне пытаецца: «У танкі хочаш?» «Не, не хачу», – адказваю. «Ну, а камандзірам хочаш быць?» – «Камандзірам хачу». Так я апынуўся ў самай крутой мотастралковай сяржанцкай вучэбцы ў Печах, пра якую дасюль ходзяць жахлівыя гісторыі.