Аркуш Алесь - Аскепкі вялікага малюнку

У траўні таго ж году адбылася цудоўная выстава групоўкі Селяшчук–Савіч–Славук–Тоўсьцік–Альшэўскі–Янушкевіч–Ксяндзоў. Я быў у захапленьні. Ад Праскуракова даведаўся, што Славук мае жодзінскія сувязі. Выстава ягоных працаў была арганізавана ў Жодзінскім палітэхнікуме, у якім я вучыўся да войска. Сёньняшняя клясыка беларускай графікі вісела без нагляду на сьценах пашарпаных калідораў. Да таго ж бацькі Славука на той час жылі ў пасёлку Зялёны Бор, куды мастаку зь Менску трэба было дабірацца праз Жодзіна. Яшчэ большыя сувязі з маім родным горадам меў Ксяндзоў. З 1963 году ён там жыў, вучыўся ў СШ № 2 і № 4, пачаў маляваць у студыі Алеся Марачкіна, які ў той час таксама жыў у Жодзіне і выкладаў маляваньне ў СШ № 4. Але гэта былі людзі зусім іншага пакаленьня, зусім зь іншага раёну гораду – мне не знаёмыя. З Марачкіным я пазнаёмлюся пазьней – у Полацку, на адкрыцьці яго пэрсанальнай выставы ў тагачаснай гарадзкой мастацкай галерэі, якая месьцілася ў Богаяўленскім саборы. А з Ксяндзовым толькі пазалетась – на прэзэнтацыі ў полацкай мастацкай галерэі выставы «Майстар і майстры (Гаўрыла Вашчанка і вучні)».

«Дрэсаўская» мастацкая «рунь» мела свайго «гуру» – Анатоля Шыбікіна, настаўніка маляваньня нашай СШ № 1. Мастак-аматар, вайсковец-адстаўнік, ён штолета наладжваў для сваіх вучняў-студыйцаў пленэры-выправы. Неяк мастацкая сябрына на чале зь дзядзькам Анатолем пару тыдняў жыла на хутары майго дзеда. Вядома, тое адбылося не без удзелу стрыечнага брата Сяргея. Мае знаёмцы-мастакі былі ўсе расейскамоўныя, нацпытаньне сярод нас не закраналася нават у прыватных размовах, прынамсі, я такога ня памятаю. Гэта ў другой палове 1980-х (у Жодзіне мяне тады ўжо не было) хваля нацабуджэньня дасягнула тамтэйшага мастацкага асяродку. Прынамсі, браты Андруковічы, Канстанцін і Мікалай, сталі сябрамі суполкі мастакоў «Пагоня».

Лёсы «дрэсаўскай багемы» склаліся па-рознаму. У Наваполацак, яшчэ раней за мяне, пераехаў Коля Ступакоў (у тэатралцы ён вучыўся ў адной групе з Адамам Глёбусам). Зрабіў некалькі росьпісаў і мазаічных пано на будынках нафтаграду. У мастацкім жыцьці Полаччыны практычна ня ўдзельнічаў, неўзабаве мастацтва закінуў увогуле. Не хапіла амбіцыяў? Глёбус казаў мне, што Коля быў хлопцам здольным і арыгінальным.

На адной з калектыўных выставаў у Палацы мастацтва я набыў карціну Селешчука «Дзяўчына з Палесься», якая і сёньня ўпрыгожвае маю полацкую кватэру. Патраціў амаль палову грошай, заробленых у будатрадзе.

БЕЛАРУСКІ ВУПРАЖНЫ

Неяк атрымаў журналісцкае заданьне ў «Рабочей смене»: напісаць пра жодзінскі конезавод «Зарэчча». Знаходзіцца ён побач з пасёлкам ДРЭС: перайшоў масток праз Плісу – і да канторы гаспадаркі рукой дастаць. Сустрэў мяне адзін з сэлекцыянэраў беларускага вупражнога каня Ўладзімер Гладэнка. Ён адказаў на мае пытаньні і падараваў сваю кнігу «Белорусская лошадь» (Менск, 1976). Кніга пачынаецца з апісаньня паходжаньня тутэйшых коней:

Паводле хронік XII–XIII стст. у Полацку, Тураве, Менску, Берасьці адбіралі найбольш моцных буланых («палавыя коні») для фармаваньня конных палкоў («харугваў»)… Мэтадам народнай сэлекцыі выведзены абарыгенныя коні (лясны, палескі, беларускі), якія адпавядалі гаспадарчым патрэбам чалавека… У беларускіх коней чэрап карацейшы, але шырэйшы, чым у коней мангольскага кораня… За апошнія 100 гадоў конь (беларускі вупражны. – Аўт.) выводзіўся мэтадам складанага вытворніцкага скрыжоўваньня жарабцоў заводзкіх пародаў з абарыгеннымі ляснога тыпу маткамі і наступным разьвядзеньнем помесяў «у сабе»…

Пасьля сустрэчы з Гладэнкам мы з братам Віктарам наладзілі фатасэсію для беларускіх вупражных. Нядаўна тыя нэгатывы і здымкі я адшукаў. Цікавы матэрыял. Мой артыкул пра коней у «Рабочей смене» зарэзалі, затое надрукавалі ў «Чырвонай змене».

Беларускі вупражны конь. «БелАЗ». Ёсьць тут пэўная пераемнасьць. Прынамсі, у слове «беларускі» і ў прызначэньні – «перавозіць цяжкія грузы».

КАРЫСНЫ ВЫКАПЕНЬ

У другой палове ХХ стагодзьдзя Жодзіна імкліва ўварвалася ў «эліту» беларускіх гарадоў. Адбылося гэта дзякуючы будаўніцтву Беларускага аўтамабільнага заводу. На лёс невялічкага мястэчка паўплывалі дзьве акалічнасьці: яго месцазнаходжаньне – на шляху з Масквы ў Эўропу – і тутэйшыя балоты зь іх багатымі радовішчамі торфу. Спачатку ў Жодзіне зьявілася чыгуначная станцыя, затым, з улікам транспартных выгодаў і навакольных пакладаў торфу, электрастанцыя на беразе ракі Плісы, затым – завод тарфянога машынабудаваньня «Торфмаш», які неўзабаве і ператварыўся ў БелАЗ. Усе гэтыя этапы станаўленьня Жодзіна шчыльна пераплеценыя зь лёсам маёй сям’і: мой дзед, Антон Козік, быў начальнікам чыгуначнай станцыі (прызначаны ў 1938 годзе), мае бацькі амаль палову жыцьця аддалі працы на Жодзінскай ЦЭЦ, а я сам нейкі час працаваў у канструктарскім аддзеле БелАЗу. У Жодзіне ёсьць помнік жодзінскаму самаскіду. Лічу, варта жодзінцам ушанаваць і галоўны беларускі карысны выкапень – торф. Дзякуючы яму, няхай сабе і ўскосна, Жодзіна дасягнула росквіту. Сымбалічна, што імя ракі Плісы, на берагох якой стаіць мой горад дзяцінства, мае балцкі корань і перакладаецца як «балота». Акрамя Плісы шанавалі мы, дрэсаўскія падлеткі, і возера Судабаль, на якім днямі прападалі з вудамі – тут цудоўна лавіліся карасі. У прыбярэжных хмызох хавалі чаўны, грузілі на іх свае ровары, на якіх дабіраліся да возера (ад дому кілямэтры чатыры), і амаль на цэлы дзень сплывалі ў бяскрайнія аеравыя «джунглі». Возера няўхільна зарастала, глыбіня вады ў ім ледзь дасягала паўмэтру – далей твань. У 1980-х з Судабалі пачалі здабываць сапрапэлі, якія выкарыстоўваюцца ў сельскай гаспадарцы ў якасьці ўгнаеньня і дамешку ў корм жывёле, – вялізны земснарад пампаваў тую твань па трубах на адмысловыя пляцы для сушэньня. А неўзабаве беларускія газэты пачалі пісаць пра цудадзейныя мэдычныя якасьці судабальскай гразі. Высьветлілася, што Судабаль – адзінае возера ў Беларусі, якое адпавядае ўсім 33 пунктам мэдычных патрабаваньняў да лекавых сапрапэляў. Гразь з майго возера пачалі цыстэрнамі вазіць у Менск у гразелячэбніцы. Вось такія яны – балоты ў ваколіцах Жодзіна.