Святлана Алексіевіч - Час second-hand

Нядаўна ў інтэрнэце ўбачыў аматарскія фатаграфіі… Звычайныя ваенныя фатаграфіі, калі б не ведаць — хто на іх. Каманда СС з Асвенціма… Афіцэры, радавыя. Шмат дзяўчат. Фатаграфаваліся на вечарынках, на шпацырах. Маладыя, вясёлыя. (Паўза.) А фатаграфіі нашых чэкістаў у музеях? Калі-небудзь уважліва прыгледзьцеся: трапляюцца прыгожыя… і ўзнёслыя… Нас доўга вучылі, што гэта святыя…

Я хацеў бы з’ехаць з гэтай краіны ці хаця б дзяцей адсюль выштурхнуць. Мы з’едзем. Сякера гаспадара перажыве… Я запомніў… Праз некалькі дзён ён патэлефануе і не дазволіць друкаваць свой тэкст. Чаму? Тлумачыць не захоча. Потым я даведаюся, што ён эміграваў з сям’ёй у Канаду. Другі раз знайду яго праз дзесяць гадоў, і ён пагодзіцца на публікацыю. Скажа: «Я рады, што своечасова з’ехаў. Пэўны час рускіх усюды любілі, а цяпер зноў баяцца. А вам не страшна?»

— Ельцынскія дзевяностыя… Як мы пра іх гаворым? Гэта: шчаслівы час… шалёнае дзесяцігоддзе… жахлівыя гады… час летуценнай дэмакратыі… згубныя дзевяностыя… час проста залаты… час самавыкрыцця… нядобрыя і подлыя часы… яркі час… агрэсіўны… бурны… мой гэта быў час… не мой!!!

— Прафукалі мы дзевяностыя! Такі шанц, які ў нас быў тады, не канечне паўторыцца. І гэта ж як усё добра пачыналася ў дзевяноста першым! Ніколі не забуду твары людзей, з якімі я стаяў каля Белага дома. Мы перамаглі, мы былі моцныя. Нам хацелася жыць. Мы цешыліся свабодай. Але цяпер… цяпер я інакш пра гэта думаю… Якія мы былі наіўныя, аж брыдка! Адважныя, сумленныя і наіўныя. Мы думалі, што каўбаса вырастае з волі. Ва ўсім, што здарылася потым, і мы вінаватыя… Ельцын, вядома, нясе адказнасць, але мы таксама…

Я думаю, што ўсё пачалося з кастрычніка. З кастрычніка дзевяноста трэцяга… «Крывавы кастрычнік», «чорны кастрычнік», «ГКЧП– 2»… Так яго называюць… Паў-Расіі рвалася наперад, а палова цягнула назад. У шэры сацыялізм. У пракляты савок. Савецкая ўлада не здавалася. «Чырвоны» парламент адмовіўся падпарадкоўвацца прэзідэнту. Я так гэта тады разумеў… Наша дворнічыха, прышлая аднекуль з-пад Цверы, якой мы з жонкай не раз дапамагалі грашыма, аддалі ўсю мэблю, калі рабілі ў кватэры рамонт, — у тую раніцу, калі ўсё пачалося, убачыла ў мяне значок з Ельцыным і замест «Добрай раніцы!» зларадна сказала: «Хутка вам, буржуям, канец будзе», — і адвярнулася. Я не чакаў. Адкуль у яе да мяне такая нянавісць? За што? Атмасфера — як у дзевяноста першым… Па тэлевізары ўбачыў: гарыць Белы Дом, страляюць танкі… Трасіруючыя кулі ў небе… Штурм тэлевізійнага цэнтра «Астанкіна»… Генерал Макашоў у чорным берэце крычаў: «Больш не будзе ні мэраў, ні сэраў, ні хераў». І нянавісць… нянавісць… Запахла грамадзянскай вайной. Крывёю. З Белага дома генерал Руцкі адкрыта заклікаў да вайны: «Лётчыкі! Браты! Падымайце самалёты! Бамбіце Крэмль! Там банда!» Неяк імгненна горад напоўніўся ваеннай тэхнікай. Незразумелымі людзьмі ў камуфляжнай форме. І тады Ягор Гайдар звярнуўся да «масквічоў, усіх расейцаў, якім дарагія дэмакратыя і свабода»… Усё як у дзевяноста першым… Мы прыйшлі… я прыйшоў… Там былі тысячы людзей… Памятаю, што я некуды бег разам з усімі. Спатыкнуўся. Упаў на плакат «За Расію — без буржуяў!» Адразу ўявіў сабе, што нас чакае, калі генерал Макашоў пераможа… Убачыў параненага маладога хлопца, ён не мог ісці, пацягнуў яго на сабе. «Ты за каго, — спытаў ён, — за Ельцына ці за Макашова?» Ён быў за Макашова… Значыць, ворагі. «Ды пайшоў ты!» — паслаў яго матам. А што яшчэ? Хутка мы падзяліліся зноў на «белых» і «чырвоных». Каля «хуткай» ляжалі дзясяткі параненых… Ва ўсіх у іх, гэта чамусьці мне выразна запомнілася, былі стаптаныя чаравікі, усё гэта былі простыя людзі. Бедныя людзі. У мяне там нехта яшчэ раз спытаў: «Каго ты прыцягнуў — ён наш ці не наш?» «Не нашых» бралі ў апошнюю чаргу, яны ляжалі на асфальце і сплывалі крывёй… «Вы што? Вар’яты!» — «Дык гэта ж нашыя ворагі?» Нешта адбылося за гэтыя два дні з людзьмі… наогул, нешта ў паветры змянілася. Побач са мной былі зусім іншыя людзі, мала падобныя да тых, з кім стаяў я ля Белага Дома два гады таму. У руках завостраная арматура… сапраўдныя аўтаматы, іх раздавалі з грузавіка… Вайна! Усё сур’ёзна. Каля тэлефоннай будкі складвалі забітых… І тут стаптаныя чаравікі… А непадалёк ад Белага Дома — працавалі кавярні, там, як звычайна, пілі піва. Разявакі віселі на балконах і назіралі за тым, што адбываецца, як у тэатры. І тут жа… На маіх вачах з Белага Дома двое мужчын выносілі на руках тэлевізар, з кішэняў куртак тырчалі тэлефонныя слухаўкі… Марадзёраў хтосьці весела адстрэльваў зверху. Напэўна, снайперы. Ці ў чалавека трапяць, ці ў тэлевізар… На вуліцах увесь час чуліся стрэлы… (Замаўкае.) Калі ўсё скончылася і я вярнуўся дадому, даведаўся: забілі сына нашай суседкі. Хлопцу дваццаць гадоў. Ён быў па іншы бок барыкадаў… Адна справа, калі мы спрачаліся з імі на кухні, а іншае — страляць… Як гэта атрымалася? Я гэтага не хацеў… Таму што ў натоўпе… Натоўп — гэта пачвара, чалавек у натоўпе — гэта зусім не той чалавек, з якім ты сядзеў на кухні і размаўляў. Піў гарэлку, піў гарбату. Я ўжо больш нікуды не пайду і сыноў не пушчу… (Маўчыць.) Я не ведаю, што гэта было: мы абаранялі свабоду ці ўдзельнічалі ў вайсковым перавароце? Цяпер у мяне сумневы… Сотні людзей загінулі… Іх ніхто не ўспамінае, акрамя родных. «Горе строящему на крови…». (Маўчыць.) А калі б перамог генерал Макашоў? Крыві было б яшчэ болей. Расія развалілася б. Адказаў у мяне няма… Я верыў Ельцыну да дзевяноста трэцяга года…