Святлана Алексіевіч - Час second-hand

…Старых нашых шкада, вядома… Пустыя пляшкі на стадыёнах збіраюць, ноччу ў метро цыгарэтамі гандлююць. На сметніках корпаюцца. Але старыя нашыя не бязвінныя… Страшная думка! Крамольная.

Самому страшна. (Маўчыць.) Але я пра гэта ніколі не змагу пагаварыць са сваёй маці… Я спрабаваў… Істэрыка!

Хоча скончыць размову, але чамусьці перадумвае.

…Калі б я дзесьці гэта прачытаў або ад кагосьці пачуў — не паверыў бы. А ў жыцці здараецца… здараецца, як у дрэнным дэтэктыве… Сустрэча з Іванам Д… Патрэбна прозвішча? Навошта? Яго ўжо няма. А дзеці? Сын за бацьку не адказвае — старая прымаўка… Так, і сыны, яны таксама цяпер старыя. Унукі, праўнукі? Пра ўнукаў не скажу, а праўнукі… яны ўжо не ведаюць, хто такі Ленін… Дзядуля Ленін забыты. Ён ужо помнік. (Паўза.) Дык вось, пра сустрэчу… Я толькі атрымаў лейтэнанта, збіраўся ажаніцца… З яго ўнучкай. Ужо мы заручальныя пярсцёнкі набылі і сукенку для нявесты. Ганна… так яе звалі… прыгожае імя, праўда? (Чарговая цыгарэта.) Яна была ўнучкай… улюбёнай унучкай… Усе ў доме яе жартаўліва звалі «Абажаба». Яго выдумка… Ну гэта значыць што абагаўлялі… І падобная яна была да яго, вонкава — дык нават вельмі. Я з нармальнай савецкай сям’і, дзе ўсё жыццё цягнулі ад заробку да заробку, а ў іх — крыштальныя люстры, кітайскі фарфор, дываны, новенькія «Жыгулі». Усё — шык! Была і старая «Волга», якую ён не хацеў прадаваць. І гэтак далей… Я ўжо жыў у іх, раніцай у сталовай пілі гарбату ў срэбных падстаўках. Сям’я вялікая — зяці, нявесткі… Адзін зяць — прафесар. Калі стары на яго злаваўся, заўсёды прамаўляў адну і тую ж фразу: «Ды я такіх… Яны сваё гаўно ў мяне елі…» Ну так… штрых… Але я тады не разумеў… Не разумеў! Потым успомніў… пасля… Да яго прыходзілі піянеры, запісвалі ўспаміны, узялі ягоныя фотаздымкі для музея. Пры мне ён ужо хварэў, сядзеў дома, а раней выступаў у школах, чырвоныя гальштукі выдатнікам завязваў. Ганаровы ветэран. Кожнае свята ў паштовай скрынцы — вялікая віншавальная паштоўка, кожны месяц — прадуктовы спецпаёк. Аднойчы я паехаў з ім па гэты паёк… У нейкім падвале нам выдалі: палку сервелату, банку марынаваных балгарскіх агуркоў і таматаў, імпартныя рыбныя кансервы, венгерскую вяндліну ў бляшанцы, зялёны гарошак, печань траскі… Па тых часах усё — дэфіцыт! Прывілей! Мяне ён прыняў адразу: «Люблю вайскоўцаў і пагарджаю “пінжакамі”». Паказаў сваю дарагую паляўнічую стрэльбу: «Табе пакіну». На сценах па ўсёй велізарнай кватэры віселі аленевы рогі, на кніжных паліцах стаялі чучалы. Паляўнічыя трафеі. Быў заўзяты паляўнічы, гадоў дзесяць узначальваў гарадское таварыства паляўнічых і рыбаловаў. Што яшчэ? Распавядаў шмат пра вайну… «Падчас бою па далёкай цэлі страляць — гэта адно… Усе страляюць… А вось так… вывесці чалавека на расстрэл. Чалавек стаіць у трох метрах…» Заўсёды што-небудзь такое выдасць… Сумна з ім не было, стары мне падабаўся.

Я прыехаў у адпачынак… Вяселле вось-вось. Сярэдзіна лета. Жылі ўсе на вялікім лецішчы. Лецішчы са старых… Не казённыя чатыры соткі зямлі, я ўжо дакладна не памятаю, колькі, але там і кавалак лесу быў. Старыя хвоі. Вялікім шышкам такія лецішчы давалі. За асаблівыя заслугі. Акадэмікам і пісьменнікам. І вось яму… Прачнуся — стары ўжо на гародзе: «Душа ў мяне сялянская. Я ў Маскву з Цверы ў лапцях прыйшоў». Увечары часта сядзеў адзін на тэрасе і курыў. Ад мяне не хавалі: яго выпісалі з бальніцы паміраць — неаперабельны рак лёгкіх. Курыць не кінуў. З бальніцы вярнуўся з Бібліяй: «Усё жыццё быў матэрыялістам, а перад смерцю вось да Бога прыйшоў». Біблію падаравалі манашкі, якія даглядалі ў лякарні цяжкіх хворых. Чытаў з лупай. Да абеду чытаў газеты, пасля абедзеннага сну ваенныя мемуары. Сабраў цэлую бібліятэку мемуараў: Жукаў, Ракасоўскі… Сам любіў успамінаць… Як бачыў жывога Горкага і Маякоўскага… чалюскінцаў… Часта паўтараў: «Народ хоча любіць Сталіна і святкаваць Дзявятага мая». Я спрачаўся з ім: пачалася перабудова… вясна рускай дэмакратыі… Птушанём быў я! Засталіся раз з ім удвох — усе з’ехалі ў горад. Двое мужчын на пустым лецішчы. Графін гарэлкі.

«Пляваць мне на дактароў! Я пажыў ужо». — «Наліць?» — «Налівай». І паехала… Да мяне не адразу дайшло… Не адразу я зразумеў, што тут патрэбны святар. Чалавек думае пра смерць… Не адразу… Спачатку ішла звычайная для тых гадоў размова: сацыялізм, Сталін, Бухарын… палітычны запавет Леніна, які Сталін схаваў ад партыі… Пра ўсё, што было на слыху, у газетах. Выпілі. Добр-р-а выпілі! Чамусьці ён завёўся: «Вам лепш было! Молада-зелена… Ты мяне паслухай! Нельга нашаму чалавеку даваць свабоду. Усё прасера!! Зразумеў!» — І мацюкі. Рускі чалавек не можа пераканаць іншага рускага чалавека без мацюкоў. Лаянку я прыбіраю. — «Ты слухай…» Я… вядома… я… У мяне шок! Шок!! А ён разышоўся: «У кайданкі і на лесапавал гэтых гарлапанаў. Кайло — у рукі. Страх патрэбны. Без страху ў нас усё ўмомант разваліцца». (Доўгая паўза.) Мы думаем, што пачвара павінна быць з рагамі і капытамі. А тут быццам бы чалавек перад табой сядзіць… нармальны чалавек… Смаркаецца… хварэе… гарэлку п’е… Я вось думаю… Я тады першы раз пра гэта падумаў… Заўсёды застаюцца і даюць паказанні ахвяры, а кбты маўчаць. Кудысьці правальваюцца, у нейкую нябачную дзірку. У іх няма прозвішчаў, няма галасоў. Яны без следу знікаюць, мы нічога пра іх не ведаем.