Святлана Алексіевіч - Час second-hand

Як яна плакала, што гэта не яе цётка… не яе забіраюць…

Цяпер жыву я ў Варонежы… Праца ў мяне розная, куды возьмуць — пасудамыйкай у рэстаране, вартаўніком на будоўлі, садавіной у аднаго азербайджанца гандлявала, пакуль не стаў чапляцца.

Цяпер — тапограф. Часова ўзялі, вядома, а шкада — праца цікавая. Дыплом аб заканчэнні медыцынскага тэхнікума скралі ў мяне на маскоўскім вакзале. І ўсе маміны фотаздымкі. Ходзім з цёткай у царкву. Я ўкленчу і прашу: «Госпадзе! Я гатовая зараз! Я хачу зараз памерці!» Пытаюся ў Яго кожны раз: жывая мая мама ці не? Дзякую… Дзякую, што вы не баіцеся мяне. Не адводзіце вачэй, як іншыя. Слухаеце. У мяне няма тут сябровак, ніхто за мной не даглядае. Я гавару… і гавару… Як яны ляжалі… маладыя, прыгожыя… (Вар’яцкая ўсмешка на твары.) Вочы расплюшчаныя… шырока расплюшчаныя вочы…

Праз паўгода я атрымала ад яе ліст: «Сыходжу ў манастыр. Хачу жыць. Маліцца за ўсіх буду».

маці

— A-а… я… Я болей не магу… Апошняе, што памятаю — крык. Чый? Не ведаю. Мой? Ці гэта суседка крычала, яна пачула на лесвічнай пляцоўцы пах газу. Выклікала міліцыю. (Устае і ідзе да акна.) Восень. Нядаўна была жоўтая… цяпер ужо чорная ад дажджоў. І святло нават днём недзе далёка-далёка. З раніцы ўжо цёмна. Запальваю ў доме ўсе лямпачкі, і яны гараць увесь дзень. Мне не хапае святла… (Вяртаецца і сядае насупраць.)

Спачатку мне прысніўся сон, што я памерла. У дзяцінстве я шмат разоў бачыла, як паміраюць людзі, а пасля я пра гэта забылася… (Выцірае слёзы.) Не зразумела, чаму плачу? Я ж усё ведаю… Я ўсё пра сваё жыццё ведаю… У сне нада мной круцілася шмат-шмат птушак. Стукаліся ў акно. Я прачнулася, і такое адчуванне, што каля маёй галавы нехта стаіць. Хтосьці там застаўся. Хачу павярнуцца, каб убачыць — хто гэта? Нейкі страх, нейкае прадчуванне, што гэтага рабіць не трэба. Нельга! (Маўчыць.) Я пра іншае… пра іншае хацела… Не адразу пра гэта… Вы спыталі пра дзяцінства… (Закрывае твар рукамі.) Вось ужо чую… Чую салодкі пах падбелу… І горы бачу, і драўляную вышку, і салдата на ёй — зімой у кажусе, вясной у шынялі. І жалезныя ложкі, вельмі шмат жалезных ложкаў, яны адзін ля аднаго стаяць. Адзін ля аднаго… Мне раней здавалася: калі я камунебудзь гэта раскажу, мне захочацца ўцячы ад гэтага чалавека, каб больш ніколі яго не бачыць. Усё настолькі маё… і глыбока-глыбока схавана… Я ніколі не жыла адна, я жыла ў лагеры ў Казахстане, ён называўся Карлаг, пасля лагера — у высылцы. Жыла ў дзіцячым доме, у інтэрнаце… у камуналцы… Заўсёды многа-многа іншых цел, іншых вачэй. Свой дом у мяне з’явіўся, калі мне было ўжо сорак гадоў. Нам далі з мужам двухпакаёвую кватэру, у нас ужо дзеці выраслі. Я бегала да суседзяў па звычцы, як у інтэрнаце, пазычала то хлеб, то соль, то запалкі, і мяне за гэта не любілі. А я ніколі не жыла адна… і не магла прывыкнуць… Яшчэ мне заўсёды хацелася лістоў. Чакала канвертаў, канвертаў! І цяпер чакаю… Мне піша адна сяброўка, яна з’ехала да дачкі ў Ізраіль. Пытаецца: што ў вас там? Якое жыццё пасля сацыялізму… А якое ў нас жыццё? Ідзеш па знаёмай вуліцы: французская крама, нямецкая, польская — усе назвы на чужых мовах. Чужыя шкарпэткі, кофтачкі, боты… печыва і каўбаса… Нідзе не знайсці нашага, савецкага. Я толькі і чую з усіх бакоў: жыццё — барацьба, моцны перамагае слабага, і гэта натуральны закон. Трэба нарасціць сабе рогі і капыты, жалезны панцыр, слабыя нікому не патрэбныя. Усюды локці, локці, локці. Гэта — фашызм, гэта — свастыка! Я ў шоку… і ў роспачы!! Гэта не маё. Не маё гэта! ( Маўчыць.) Калі б нехта побач… нехта быў… Мой муж? Ён сышоў ад мяне. А я яго кахаю… (Раптам усміхнулася.) Ажаніліся мы з ім вясной, калі чаромха закрасавала і бэз ужо незадоўга. Сышоў таксама вясной. Але ён прыходзіць… прыходзіць да мяне ў сне і ўсё ніяк не можа развітацца… Нешта гаворыць, гаворыць. А ўдзень… я глухну ад цішыні. Слепну. З мінулым у мяне адносіны як з чалавекам, як з кімсьці жывым… Памятаю, як у «Новом мире» надрукавалі, і ўсе чыталі «Адзін дзень Івана Дзянісавіча» Салжаніцына. Ва ўсіх — узрушанасць! Столькі размоў! А я не разумела, чаму такая цікавасць і такое здзіўленне? Усё знаёмае, зусім для мяне нармальнае: зэкі, лагер, параша… І — зона.

У трыццаць сёмым арыштавалі майго бацьку, ён працаваў на чыгунцы. Мама бегала, прасіла, даказвала, што ён не вінаваты і гэта памылка. На мяне яна забылася. Забылася на мяне. Калі ўспомніла, захацела пазбавіцца, было ўжо позна. Яна піла ўсякую брыдоту… залазіла ў гарачую ванну. І… нарадзілася неданошанае дзіця… Але я выжыла. Я чамусьці выжывала шмат разоў. Шмат разоў! Неўзабаве маму таксама арыштавалі і мяне разам з ёй, бо нельга было пакінуць дзіця адно ў кватэры, мне было чатыры месяцы. Дзвюх старэйшых сястрычак мама паспела адправіць да татавай сястры ў вёску, але з энкавэдэ прыйшла папера: прывезці дзяцей назад у Смаленск. Забралі проста на вакзале: «Дзеці будуць у дзіцячым доме. Можа, камсамольцамі вырастуць». Нават адрас не далі. Дзяўчынак мы знайшлі, калі яны ўжо былі замужам, у іх ужо былі свае дзеці. Праз шмат, шмат гадоў… У лагеры да трох гадоў я жыла разам з мамай. Мама ўспамінала, што маленькія дзеці часта паміралі. Узімку памерлых складвалі ў вялікія бочкі, і там яны ляжалі да вясны. Іх абгрызалі пацукі. Увесну хавалі… хавалі тое, што заставалася… З трох гадоў дзяцей у мацярок забіралі і змяшчалі ў дзіцячы барак. З чатырох… не, напэўна, з пяці гадоў — я ўжо нешта памятаю… эпізоды… Раніцай праз дрот мы бачылі нашых мам: іх пералічвалі і адводзілі на працу. Адводзілі за зону, куды нам хадзіць забаранялася. Калі ў мяне пыталіся: «Адкуль ты, дзяўчынка?» — Я адказвала: «З зоны». «За-зона» — гэта быў іншы свет, нешта незразумелае, што палохала, для нас не існавала. Пустыня там, пясок, сухі кавыль. Мне здавалася, што пустыня там да самага краю, і іншага жыцця, акрамя нашага, няма. Нас ахоўвалі нашы салдаты, мы імі ганарыліся. У іх зорачкі на фуражках… Быў у мяне сябрук Рубік Цырынскі… Ён вадзіў мяне да мамы праз яму пад «калючкай». Усіх пашыхтуюць ісці ў сталовую, а мы схаваемся за дзвярыма. «Ты ж не любіш кашу?» — пытаўся Рубік. А я заўсёды хацела есці і вельмі любіла кашу, але дзеля таго, каб убачыць маму, я згаджалася на ўсё. І мы паўзлі ў барак да мамы, а барак быў пусты, мамы былі на працы. Мы ведалі, але ўсё адно паўзлі, абнюхвалі там усё. Жалезныя ложкі, жалезны бак для пітной вады, конаўку на ланцужку — усё гэта пахла мамамі. Зямлёй… і мамамі… пахла… Часам мы там бачылі чыіх-небудзь мам, яны ляжалі на ложку і кашлялі. Чыясьці мама кашляла крывёю… Рубік сказаў, што гэта мама Томачкі, якая ў нас самая маленькая. Гэтая мама неўзабаве памерла. А потым памерла сама Томачка, і я доўга думала: каму сказаць, што Томачка памерла? Бо яе мама таксама памерла… (Замаўкае.) Праз шмат, шмат гадоў я пра гэта ўспамінала… Мама не верыла мне: «Табе было ўсяго чатыры гадкі». Я ёй тады казала, што яна хадзіла ў брызентавых чаравіках на драўлянай падэшве і з нейкіх маленькіх кавалачкаў шыла вялікія фуфайкі. І яна зноў дзівілася і пачынала плакаць. Памятаю… Памятаю водар кавалачка дыні, які мама мне прынесла, памерам з гузік, у нейкай анучцы. І як аднойчы хлапчукі пазвалі мяне гуляць з коткай, а я не ведала, што такое котка. Котку прынеслі не з зоны, у зоне котак не было, яны не выжывалі, таму што не заставалася ніякіх рэшткаў ежы, мы ўсё падбіралі. Увесь час глядзелі пад ногі: што б такое знайсці і з’есці. Елі нейкую траву, карэньчыкі, аблізвалі каменьчыкі. Нам вельмі хацелася пачаставаць чым-небудзь котку, але ў нас нічога не было, і мы кармілі яе сваёй слінай пасля абеду і! — яна ела. Яна ела! Памятаю, як мама аднойчы хацела даць мне цукерку. «Анечка, вазьмі цукерку!» — паклікала яна мяне праз дрот. Ахоўнікі яе адганялі… яна ўпала… яе цягнулі па зямлі за доўгія чорныя валасы… Мне было страшна, я ўяўлення не мела, што такое цукерка. Ніхто з дзяцей не ведаў, што такое цукерка. Усе спалохаліся і зразумелі, што мяне трэба схаваць, і запіхнулі ў сярэдзінку. Мяне заўсёды дзеці ставілі ў сярэдзінку: «Таму што Анечка ў нас падае». ( Плача.) І чаму, чаму… плачу? Я ж усё… Я ўсё пра сваё жыццё ведаю… Ну вось… Забыла, пра што я? Думка не скончана… Ці як? Не скончана?