Святлана Алексіевіч - Час second-hand

У школе нас вучылі любіць чалавека з ружжом… Абаронцу радзімы! А гэтыя… яны не такія… І вайна не такая… Яны ўсе — хлапчукі, хлапчукі з аўтаматамі. Жывыя — яны страшныя, а забітыя ляжаць бездапаможныя — і іх шкада. Як я выжыла? Я… я… Я люблю думаць пра маму. Як яна па вечарах доўга расчэсвала валасы… «Калінебудзь, — абяцала мне мама, — я раскажу табе пра каханне. Але распавядаць буду так, нібыта ўсё гэта было не са мной, а з іншай жанчынай». У іх з татам было каханне. Вялікае каханне. Спачатку ў маёй мамы быў іншы муж, аднойчы яна прасавала яму кашулі, а ён вячэраў. І раптам (гэта толькі з маёй мамай магло такое здарыцца) яна сказала ўголас: «Я нараджаць ад цябе не буду». Забрала рэчы і пайшла. А потым з’явіўся мой тата… Ён пільнаваў яе, чакаў гадзінамі на вуліцы, адмарозіў зімой вушы. Хадзіў і глядзеў. І вось ён яе пацалаваў…

Напярэдадні вайны тата памёр… Памёр наш тата ад разрыву сэрца. Сеў увечары ля тэлевізара — і памёр. Як быццам некуды пайшоў… «Вось, дачушка, калі ты вырасцеш…» — у таты наконт мяне былі вялікія планы. І-і-і… (Заплакала.) Мы засталіся з мамай удзвюх. З мамай, якая баіцца мышэй… не можа спаць адна ў доме. Ад вайны яна закрывае галаву падушкай… Прадалі ўсё каштоўнае, што было ў нас: тэлевізар, татаў залаты партабак, які быў святы, доўга яго бераглі, мой залаты крыжык. Мы вырашылі з’ехаць, а каб выехаць з Сухумі, трэба даць хабар. Бяруць вайскоўцы і міліцыя, патрэбны вялікія грошы! Цягнікі ўжо не хадзілі. Апошнія караблі даўно сышлі, уцекачоў у трумах і на палубах набілася як селядцоў у бочцы. Грошай у нас хапіла толькі на адзін квіток… на адзін квіток і ў адзін бок… Да Масквы. Я не хацела без мамы з’язджаць. Месяц яна мяне прасіла-маліла: «Едзь, дачушка! Едзь!!» А я хацела пайсці ў шпіталь… даглядаць параненых… (Маўчыць.) У самалёт мне не дазволілі нічога ўзяць, толькі сумачку з дакументамі. Ні рэчаў, ні маміных піражкоў: «Зразумейце — ваеннае становішча». А побач са мной праходзіў праз мытню мужчына ў цывільным, але салдаты да яго звярталіся «таварыш маёр», грузілі яго валізкі, нешта ў вялікіх кардонных скрынках. Уносілі скрынкі з віном, з мандарынамі. Я плакала… я ўсю дарогу плакала… Мяне суцяшала жанчына, з ёй ляцелі два хлопчыкі: адзін — яе, другі — суседскі. Хлопчыкі апухлі з голаду… Я не хацела… ні за што не хацела з’язджаць… Мама мяне адарвала ад сябе, запхнула сілком у самалёт. «Мама, а куды я еду?» — «Ты едзеш дадому. У Расію».

Масква! Масква… Два тыдні я жыла на вакзале. Такіх, як я… нас — тысячы… На ўсіх маскоўскіх вакзалах — на Беларускім, Савелаўскім,

Кіеўскім… З сем’ямі, з дзецьмі і старымі. З Арменіі, Таджыкістана… Баку… Жывуць на лаўках, на падлозе. Есці вараць. Мыюць. У прыбіральнях ёсць разеткі… і каля эскалатараў ёсць разеткі… Вады ў таз наліў, туды — электракіпяцільнік. Локшыны накідаць, мяса… Суп гатовы! Дзіцячая манная каша! Мне здаецца, што ўсе вакзалы ў Маскве прапахлі кансервамі і супам харчо. Пловам. Дзіцячымі сіукнамі і бруднымі пялюшкамі. Іх сушылі на батарэях, на вокнах. «Мама, а куды я еду?» — «Ты едзеш дадому. У Расію». І вось я — дома. Дома нас ніхто не чакаў. Не сустракаў. Ніхто на нас не звяртаў увагі, ніхто не распытваў. Уся Масква сёння — вакзал, адзін вялікі вакзал. Караван-сарай. Неўзабаве скончыліся грошы. Два разы мяне хацелі згвалтаваць: першы раз — нейкі салдат, у другі раз — міліцыянт. Міліцыянт ноччу падняў з падлогі: «Дзе твае дакументы?» — Стаў цягнуць у пакой «Міліцыя». Вочы былі шалёныя… Я — як закрычала! І ён, відаць, спалохаўся… Уцёк: «Дурніца ты!» Удзень я хадзіла па горадзе… пастаяла на Чырвонай плошчы… А ўвечары па крамах прадуктовых. Вельмі хацелася есці, адна жанчына купіла мне піражок з мясам. Я не прасіла… Яна ела, а я глядзела, як яна ела… І яна мяне пашкадавала. Адзін раз… Але я гэты «адзін раз» на ўсё жыццё запомніла. Гэта была старая-старая жанчына. Бедная. Вось некуды б ісці… толькі не сядзець на вакзале… Не думаць пра ежу, не думаць пра маму. І так — два тыдні. (Плача.) На вакзале ў сметніцы можна было знайсці кавалачак хлеба… абгрызеную костачку курыную… Я так жыла, пакуль не прыехала татава сястра, пра якую мы даўно нічога не ведалі — жывая яна ці не? Ёй восемдзесят гадоў. У мяне быў толькі нумар яе тэлефона. Я штодня тэлефанавала, ніхто не адказваў. Цётка ляжала ў бальніцы. А я ўжо вырашыла, што яна памерла. Здарыўся цуд! Я так чакала… і ён здарыўся… Цётка прыехала па мяне. «Вольга… вас чакае ў пакоі міліцыі ваша цётка з Варонежа». Усе заварушыліся, заварушыліся… Увесь вакзал: хто? Каго? Як прозвішча? Мы прыбеглі ўдзвюх: там знайшлася яшчэ адна дзяўчынка з гэткім жа прозвішчам, але з іншым іменем. Яна прыехала з Душанбэ.