Святлана Алексіевіч - Час second-hand

Я жыла сярод гэтых людзей… ведаю іх звычкі, мову… Я іх люблю. А адкуль з’явіліся гэтыя? З такой хуткасцю! Нечалавечай! Дзе гэта ляжала? Дзе… хто адкажа? Зняла з сябе залаты крыжык і схавала яго ў муку і партманэтку з грашыма таксама схавала. Як старая бабуля… я ўсё ўжо ведала… Адкуль? Муку… дзесяць кілаграмаў… я несла на сабе да нашага дома — кіламетраў пяць. Я ішла спакойная… Калі б мяне забілі ў той момант, я не паспела б спалохацца… А людзі… шмат з пляжа… турысты… У паніцы і ў слязах. А я спакойная… Напэўна, я была ў шоку? Лепш бы я крычала… крычала, як усе… Я так цяпер думаю… Спыніліся адпачыць каля чыгункі. На рэйках сядзелі маладыя хлопцы: у адных — чорная стужка на галаве, у другіх — белая. І ва ўсіх — зброя. Яны яшчэ падражнілі мяне, пасмяяліся. А непадалёк ад іх дымілася грузавая машына… За стырном сядзеў забіты кіроўца… у белай кашулі… Убачылі! Як пабеглі праз чыйсьці мандарынавы сад… Я ўся ў муцэ… «Кінь! Пакінь!» — прасіла мама. — «Не, мама, я не кіну. Пачалася вайна, а ў нас дома нічога няма». Вось гэтыя карціны… Рухаюцца нам насустрач «Жыгулі»… Галасуем. Машына не спыняецца, і так павольна едзе, як на пахаванні. На першым сядзенні — хлопец з дзяўчынай, на другім — труп жанчыны. Страшна… Але чамусьці не так страшна, як я раней уяўляла… (Маўчыць.) Мне ўвесь час хочацца пра гэта думаць. Думаць і думаць. Ля самага мора — яшчэ адны «Жыгулі»: лабавое шкло разбіта… лужына крыві… Жаночыя туфлі валяюцца… (Маўчыць.) Я, вядома, хворая… хворая… Чаму я нічога не забываю? (Маўчыць.) Хутчэй! Хутчэй хацелася дадому, кудысьці ў знаёмае месца. Кудысьці бегчы… Раптам гул… І ўгары — вайна! Зялёныя… ваенныя верталёты… І на зямлі… Я ўбачыла танкі, ішлі яны не калонай, а па адным, на танках сядзелі салдаты з аўтаматамі. Луналі грузінскія сцягі. Калона ішла бязладна: адны танкі хутка прасоўваліся наперад, а іншыя спыняліся каля камерцыйных кіёскаў. Салдаты саскоквалі з брані і прыкладамі збівалі замкі. Бралі шампанскае, цукеркі, колу, цыгарэты. За танкамі ішоў аўтобус «Ікарус», запоўнены матрацамі і крэсламі. А крэслы — навошта?

Дома адразу кінуліся да тэлевізара… Іграў сімфанічны аркестр. А дзе вайна? Па тэлевізары вайну не паказвалі… Перад тым, як ісці на рынак, я падрыхтавала памідоры, агуркі, каб закансерваваць. Слоікі пракіпяціць. І вось мы вярнуліся, і я стала закручваць гэтыя слоікі.

Мне трэба было нешта рабіць, нечым заняць рукі. Увечары глядзелі мексіканскі серыял «Багатыя таксама плачуць». Пра каханне.

Раніцай. Рана-рана прачнуліся ад грукату. Па нашай вуліцы ішла ваенная тэхніка. Людзі выходзілі на дарогу і глядзелі. Адна машына спынілася каля нашага дома. Экіпаж рускі. Я зразумела — найміты. Паклікалі маму: «Маці, дай вады». Мама прынесла вады і яблыкаў. Ваду выпілі, а яблыкі не ўзялі. Сказалі: «У нас учора аднаго атруцілі яблыкамі». На вуліцы сустрэла знаёмую: «Як ты? Дзе твае?» Яна прайшла паўз мяне з такім выглядам, як быццам мы не знаёмыя. Я пабегла за ёй, схапіла за плечы: «Што з табой?» — «Ты яшчэ нічога не зразумела? Са мной небяспечна размаўляць — у мяне муж… Мой муж — грузін». А я… я ніколі не думала пра тое, хто яе муж — абхаз ці грузін? Якая мне розніца! Сябар ён выдатны. Я абняла яе моцна-моцна! Уначы да яе прыходзіў родны брат. І хацеў яе мужа забіць. «Забівай і мяне», — сказала яму сястра. А мы з ейным братам у адной школе вучыліся. Сябравалі. Я падумала: як мы цяпер з ім сустрэнемся? Што скажам адно аднаму?

Праз некалькі дзён уся вуліца Ахрыка хавала… Ахрык… Знаёмы абхазскі хлопчык. Яму было дзевятнаццаць гадоў. Ён пайшоў у той вечар да дзяўчыны — і яго нажом у спіну. Маці ідзе за труной: то плача, а то азірнецца — і смяецца. Звар’яцела. Месяц таму ўсе былі савецкія, а тут — грузін — абхаз… абхаз — грузін… рускі…

Жыў на суседняй вуліцы яшчэ адзін хлопец… Я яго, канечне, ведала, але не па імені, а ў твар. Віталіся. Нармальны з выгляду хлопец. Высокі, прыгожы. Ён забіў свайго старога настаўніка — грузіна, забіў за тое, што той вучыў яго ў школе грузінскай мове. Ставіў «двойкі». Ну як гэта? Як зразумець? Усіх у савецкай школе вучылі: чалавек чалавеку — сябар… сябар, таварыш і брат… Мая мама, калі такое пачула… у яе вочы сталі маленькія, а потым вялікія-вялікія… Ратуй, Госпадзе, даверлівых і сляпых! Гадзінамі стаю ў царкве ўкленчыўшы. Там цішыня… хоць там заўсёды цяпер шмат людзей, і ўсе пра адно просяць… (Маўчыць.) Думаеце, у вас атрымаецца? Вы спадзеяцеся, што можна пра гэта напісаць? Спадзеяцеся? Так… ну так… вы спадзеяцеся… А я — не.