Святлана Алексіевіч - Час second-hand

Жарсна глыталі газеты і часопісы, перыёдыку больш, чым кнігі. Тыражы «тоўстых часопісаў» падскочылі да мільёнаў асобнікаў. Раніцай у метро з дня ў дзень на вачах адна і тая ж карціна: увесь вагон сядзіць і чытае. Тыя, хто стаяць, таксама чытаюць. Абменьваюцца адзін з адным газетамі. Незнаёмыя людзі. Мы з мужам выпісвалі дваццаць найменняў, адну зарплату цалкам трацілі на падпіску. З працы я бегла хутчэй дамоў, каб залезці ў чырвоны халат і чытаць. Нядаўна памерла мая мама, яна казала: «Я паміраю, як пацук на сметніку». Яе аднапакаёвая кватэра нагадвала чытальную залу: часопісы, газеты — стосікамі на кніжных паліцах, у шафе. На падлозе і ў вітальні. Шматкаштоўныя «Новый мир» і «Знамя»… «Даугава»… усюды — скрынкі выразак. Вялікія скрынкі. Я адвезла ўсё на лецішча. Выкінуць шкада, аддаць — каму? Макулатура цяпер! А ўсё чытана-перачытана. Шмат падкрэсліванняў — чырвоным алоўкам, жоўтым. Чырвоным — найважнейшае. Паўтоны, я думаю, у мяне ляжыць. Усё лецішча заваліла.

Вера была шчырая… наіўная вера… Паверылі, што вось зараз… ужо стаяць на вуліцы аўтобусы, якія павязуць нас у дэмакратыю. Будзем жыць у прыгожых дамах, а не ў шэрых «хрушчоўках», пабудуем аўтабаны замест раздзяўбаных дарог, станем усе добрымі. Рацыянальных доказаў гэтаму ніхто не шукаў. Іх і не было. А навошта? Верылі сэрцам, а не розумам. І галасавалі на выбарчых участках сэрцам. Ніхто канкрэтна не казаў, што трэба рабіць: свабода — і ўсё. Калі ты сядзіш у закрытым ліфце, то марыш аб адным — каб ліфт расчыніўся. У цябе шчасце, калі яго адкрыюць. Эйфарыя! Ты не думаеш пра тое, што ты цяпер павінен нешта рабіць… ты нарэшце дыхаеш на поўныя грудзі… Ты ўжо шчаслівы! Мая сяброўка выйшла замуж за француза, ён працаваў у маскоўскай амбасадзе. І вось ён увесь час ад яе чуў: паглядзі, маўляў, якая ў нас, у рускіх, энергія.

«Ты мне растлумач, для чаго гэтая энергія?» — пытаўся ён у яе. Ні яна, ні я не маглі нічога яму растлумачыць. Я яму так і адказвала: прэ энергія — і ўсё. Я бачыла вакол сябе жывых людзей, жывыя твары. Якія ўсе былі ў той час прыгожыя! Адкуль узяліся гэтыя людзі? Учора ж іх яшчэ не было!

Тэлевізар у нас у доме не выключаўся… Праграму «Новости» глядзелі кожную гадзіну. У мяне якраз нарадзіўся сын, я выходзіла з ім у двор і абавязкова брала з сабой прыймач. Людзі сабак выводзілі гуляць і радыё бралі. Смяёмся цяпер з сына: ты ў нас змалку — у палітыцы, а яму гэта нецікава. Слухае музыку, вучыць мовы. Хоча ўбачыць свет. Іншым жыве. Нашыя дзеці не падобныя да нас. Да каго яны падобныя? Да свайго часу, адзін да аднаго. А мы тады… Ой-ой! Зараз Сабчак на з’ездзе выступае… Усе кідаюць справы і бягуць да экрана. Мне падабалася, што Сабчак у нейкім прыгожым, здаецца, аксамітным пінжаку, гальштук завязаны «па-еўрапейску». Сахараў на трыбуне… Значыць, у сацыялізму можа быць «чалавечы твар»? Вось яно… Для мяне гэта быў твар акадэміка Ліхачова, а не генерала Ярузельскага. Калі я казала «Гарбачоў», то мой муж дадаваў «Гарбачоў… і Раіса Максімаўна таксама». Упершыню мы ўбачылі жонку генеральнага сакратара, за якую было не сорамна. Прыгожая фігура, добра апранутая. Кахаюць адно аднаго. Нехта прынёс нам польскі часопіс, дзе пісалася, што Раіса — шык! Як мы ганарыліся!.. Бясконцыя мітынгі. Вуліцы патаналі ва ўлётках. Заканчваўся адзін мітынг, пачынаўся наступны. Людзі ішлі і ішлі, кожны думаў, што ён прыйдзе туды і пачуе штосьці новае. Вось цяпер правільныя людзі знойдуць правільныя адказы… Наперадзе чакала невядомае жыццё, яно ўсіх прыцягвала. Здавалася, што царства свабоды ўжо на парозе… Але жыць станавілася ўсё горш і горш. У хуткім часе, акрамя кніг, нічога ўжо не прадавалася. У крамах толькі кнігі…»

Алена Юр’еўна :

—Дзевятнаццатага жніўня дзевяноста першага… Прыязджаю ў райкам. Іду па калідоры і чую: ва ўсіх кабінетах, на ўсіх паверхах уключана радыё. Сакратарка перадае просьбу «першага» зайсці да яго. Заходжу. У «першага» гучна працуе тэлевізар, сам ён, змрочны, сядзіць каля прыёмніка, ловіць то «Свабоду», то «Нямецкую хвалю»… «Бі-бі-сі»… Усё, што даступна. На стале спіс членаў Дзяржаўнага камітэта па надзвычайным становішчы… ГКЧП… як яго потым назавуць. «Адзін Варэннікаў, — кажа ён мне, — выклікае павагу. Усё ж такі баявы генерал. Ваяваў у Афганістане». Заходзяць другі сакратар… загадчык аргаддзела… Пачынаецца ў нас размова: «Які жах! Будзе кроў. Зальёмся крывёю». — «Усіх не зальюць, а зальюць каго трэба». — «Даўно пара ратаваць Савецкі Саюз». — «Гара трупаў будзе». — «Ну ўсё, Гарбач даскакаўся. Нарэшце нармальныя людзі, генералы, прыйдуць да ўлады. Бардак скончыцца». «Першы» абвясціў, што ранішнюю планёрку вырашыў не праводзіць — пра што дакладваць? Ніякіх указанняў не паступіла. Пры нас ён патэлефанаваў у міліцыю: «Што ў вас чуваць?» — «Нічога». Яшчэ пагаварылі пра Гарбачова — ці то хворы, ці арыштаваны. Усе больш схіляліся да трэцяга варыянту — уцёк з сям’ёй у Амерыку. А куды ж яшчэ?