Святлана Алексіевіч - Час second-hand

«Першы» загадаў: «Скажыце, каб ішлі дамоў». Спалохаліся… мы ўсе спалохаліся… А людзі былі настроеныя рашуча. Я некалькі такіх фактаў ведаю. А мы спалохаліся… І вось… гэты дзень… Патэлефанавалі з райвыканкама: «Мы абавязаны апячатаць вашыя кабінеты. У вас дзве гадзіны, каб сабраць свае рэчы». (Не можа ад хвалявання гаварыць.) Дзве гадзіны… дзве… Кабінеты апячатвала спецыяльная камісія… Дэмакраты! Нейкі слесар, малады журналіст, маці пяці дзяцей… Я яе ўжо ведала па мітынгах. Па лістах у райкам… у нашую газету… Жыла яна з вялікай сям’ёй у бараку. Усюды выступала і патрабавала кватэру. Праклінала камуністаў. Я запомніла яе твар… Яна ў гэты момант была поўная трыумфу… Калі яны прыйшлі да «першага», ён запусціў у іх крэслам. У мяне ў кабінеце адна з членаў камісіі падышла да акна і дэманстратыўна разарвала штору. Каб я дадому яе не забрала, ці што? Бог мой! Прымусілі адкрыць сумачку… Праз некалькі гадоў я сустрэла на вуліцы гэтую маці пяці дзяцей. Нават імя яе зараз успомніла — Галіна Аўдзей. Я яе спытала: «Ці атрымалі вы кватэру?» Яна паказала кулак у бок будынка абласной адміністрацыі: «І гэтыя падлюгі мяне падманулі». Далей… Далей — што? На выхадзе з будынка райкама нас чакаў натоўп: «Камуністаў — пад суд! Адразу іх — у Сібір!», «Узяць бы зараз кулямёты і прайсціся па вокнах». Абарочваюся — за спіной у мяне два мужчыны нападпітку — гэта яны… пра кулямёт… Адказваю: «Толькі прыміце пад увагу, я буду адстрэльвацца». Побач стаяў міліцыянт і рабіў выгляд, што ён нічога не чуе. Знаёмы міліцыянт.

Увесь час было пачуццё… як быццам чую за спіной: у-у-у… Не я адна так жыла… У школе да дачкі нашага інструктара падышлі дзве дзяўчынкі з яе класа: «Мы з табой сябраваць не будзем. Твой тата ў райкаме партыі працаваў». — «Мой тата харошы». — «Харошы тата не мог там працаваць. Мы ўчора на мітынгу былі…» Пяты клас… дзеці… Ужо яны — гаўрошы, хочуць падносіць патроны. Інфаркт у «першага». Ён памёр у машыне «хуткай дапамогі», да бальніцы не давезлі. Я думала, што, як раней, будзе шмат вянкоў, аркестр, а тут — нікога і нічога. Ішлі за труной некалькі чалавек… група таварышаў… Яго жонка замовіла, каб на помніку выбілі серп і молат і першыя радкі савецкага гімна: «Союз нерушимый республик свободных…» З яе смяяліся. Я ўвесь час чула гэты шэпт: у-у-у… Думала, што звар’яцею… Незнаёмая жанчына ў краме: «Ну што, камунякі, прасралі краіну!» — мне ў твар.

Што ратавала? Ратавалі званкі… Званок ад сяброўкі: «Калі вышлюць у Сібір, ты не бойся. Там прыгожа». ( Смяецца.) Была яна там у туры. Ёй спадабалася. Званок ад стрыечнай сястры з Кіева: «Прыязджай да нас. Я дам табе ключы. Зможаш схавацца ў нас на дачы. Цябе там ніхто не знойдзе». — «Я — не злачынца. Не буду хавацца». Бацькі тэлефанавалі кожны дзень: «Што ты робіш?» — «Кансервую агуркі». Цэлымі днямі слоікі кіпяціла. Закручвала. Не чытала газеты і не глядзела тэлевізар. Чытала дэтэктывы, адну кніжку заканчвала і тут жа пачынала другую. Тэлевізар выклікаў жах. Газеты таксама.

Доўга не магла ўладкавацца на працу… Усе думалі, што мы падзялілі грошы партыі, і ў кожнага з нас — кавалак нафтавай трубы або, прынамсі, маленькая аўтазапраўка. Няма ў мяне ні аўтазапраўкі, ні крамкі, ні кіёска. Іх цяпер «камкамі» называюць. «Камкі», «чаўнакі»… Вялікую рускую мову не пазнаць: «ваучер, валютный коридор… транш МВФ…» На замежнай мове размаўляем. Я вярнулася ў школу. Перачытваю з вучнямі любімага Талстога і Чэхава. Як у іншых? Лёсы ў маіх таварышаў склаліся па-рознаму… Адзін наш інструктар наклаў на сябе рукі… У загадчыка парткабінета было нервовае расстройства, ляжаў доўга ў бальніцы. Хтосьці стаў бізнесменам… Другі сакратар — дырэктар кінатэатра. А адзін інструктар райкама — святар. Я з ім сустракалася. Размаўляла. Жыве чалавек другі раз. Пазайздросціла яму. Успомнілася… Я была ў мастацкай галерэі… На адной карціне, памятаю, шмат-шмат святла — і жанчына стаіць на мосце. Глядзіць некуды далёка-далёка… шмат-шмат святла… Не хацелася ад гэтай карціны адыходзіць. Пайду — і зноў вярнуся, мяне да яе цягне. У мяне таксама магло быць іншае жыццё. Не ведаю толькі — якое?

Ганна Ільінічна:

— Я прачнулася, бо загуло… Адчыняю акно… Па Маскве! Па сталіцы паўзуць танкі і бэтээры. Радыё! Хутчэй уключыць радыё! Па радыё перадавалі Зварот да савецкага народа: «над Радзімай навісла смяротная небяспека… Краіна апускаецца ў бездань гвалту і беззаконня… ачысцім вуліцы ад злачынных элементаў… Пакладзём канец смутнаму часу…» Было незразумела — ці Гарбачоў сышоў у адстаўку па стане здароўя, ці то яго арыштавалі. Тэлефаную мужу, ён на лецішчы: «У краіне дзяржаўны пераварот. Улада ў руках…» — «Дурніца! Пакладзі слухаўку, цябе зараз забяруць». Уключаю тэлевізар. Па ўсіх каналах — балет «Лебядзінае возера». А ў мяне перад вачыма іншыя кадры, усе мы дзеці савецкай прапаганды: Сант’яга ў Чылі… гарыць прэзідэнцкі палац… Голас Сальвадора Альендэ… Пачаліся тэлефонныя званкі: у горадзе поўна ваеннай тэхнікі, танкі стаяць на Пушкінскай плошчы, на Тэатральнай… У нас у гэты час гасцявала свякруха, яна страшэнна спалохалася: «Не выходзь на вуліцу. Я жыла пры дыктатуры, я ведаю, што гэта такое». А я не хачу жыць пры дыктатуры!