Святлана Алексіевіч - Час second-hand

Абразок на куце ў мяне, і сабачку трымаю, каб было з кім пагаварыць. Адна галавешка і ўночы не гарыць, а я стараюся. Во-о-о… Добра, што Бог даў чалавеку і сабаку, і ката… і дрэва, і птушку… Даў для таго ён гэта ўсё, каб чалавек радаваўся і жыццё не здалося яму доўгім. Ці не надакучыла. А мне адно, што не надакучыла, — глядзець, як пшаніца жоўкне. Нагаладалася я за сваё жыццё так, што больш за ўсё люблю, як збажына спее, каласы калышуцца. Мне гэта — як вам карціна ў музеі… І цяпер не ганюся за белай булкай, а смачней за ўсё чорны пасолены хлеб з салодкай гарбатай. Пачакай-пацярпі… ды пачакай-пацярпі… Ад усякага болю адзіны ў нас сродак — цярпенне. Так і жыццё прайшло. Вось і Сашка… наш Парфіравіч… Трываў, трываў, ды не вытрымаў. Прытаміўся чалавек. Гэта целу ў зямлі ляжаць, а душы на адказ ісці. (Выцірае слёзы.) Во як! Тут плачам… і калі сыходзім, таксама плачам…

Зноў людзі сталі ў Бога верыць, бо няма іншай надзеі. А калісьці мы ў школе вучылі, што Ленін — Бог, і Карл Маркс — Бог… Збожжа ў храмы ссыпалі, буракі звозілі. Так было, пакуль вайна не пачалася. Пачалася вайна… Сталін цэрквы адкрыў, каб малітвы правілі за перамогу рускага штыка, і звярнуўся да народа: «Браты і сёстры… сябры мае…» А да таго — хто мы былі? Ворагі народа… кулакі і падкулачнікі… У нас у вёсцы ўсе моцныя сем’і раскулачылі; калі два кані і дзве каровы ў двары — ужо гэта кулакі. У Сібір іх вывозілі, кідалі там у голы лес, у тайгу… Бабы душылі сваіх дзяцей, каб тыя не пакутавалі. Ой, гора… слёз чалавечых… было больш, як вады на зямлі. А тут Сталін папрасіў: «Браты і сёстры…» Паверылі яму. Даравалі. І Гітлера перамаглі! А Гітлер у брані да нас прыйшоў… у жалезе… Усё роўна перамаглі! А цяпер — хто я? Мы? Электарат… Я тэлевізар гляджу. Навіны не прапускаю… Цяпер мы — электарат. Наша справа — пайсці прагаласаваць правільна — і годзе. Я раз хварэла, не пайшла на ўчастак, дык яны самі да мяне прыехалі на машыне. З чырвонай скрыначкай. У гэты дзень пра нас успамінаюць… Та-а-ак… Як жывём, так і паміраем… Я і ў царкву хаджу, і крыжык нашу, а шчасця як не было, так і няма. Не сабрала я шчасця. І ўжо не дапросішся. Хутчэй бы памерці… Хутчэй бы царства нябеснае, надакучыла цярпець. Так і Сашка… Ляжыць цяпер на могілках… адпачывае… (Перахрысцілася.) З музыкай пахавалі, са слязамі. Усе плакалі. У гэты дзень шмат плачуць. Шкадуюць. А чаго каяцца? Пасля смерці хто пачуе? Засталося: два пакойчыкі ў бараку, адна градка, чырвоныя граматы і медаль «Пераможца сацыялістычнага спаборніцтва». У мяне такі ж медалёк у шафе ляжыць. І стаханаўкай была, і дэпутатам. Паесці не заўсёды хапала, а чырвоную грамату дадуць. Сфатаграфуюць. Нас тут тры сям’і ў гэтым бараку. Пасяліліся маладымі, думалі — на год-два, а пражылі ўсё жыццё. У бараку і памром. Хто дваццаць, хто трыццаць гадоў… стаялі ў чарзе на кватэру, чакалі… Цяпер аб’явіўся Гайдар і смяецца: ідзіце — купляйце. За якія шышы? Грошы нашы зніклі… адна рэформа, другая… абабралі нас! Такую краіну спусцілі ва ўнітаз! У кожнай сям’і — два пакойчыкі, хляўчук і градка. Аднолькавыя мы. Во зарабілі! Пабагацелі! Усё жыццё верылі, што калі-небудзь будзем добра жыць. Падман! Вялікі падман! А жыццё… лепш і не ўспамінаць… цярпелі, працавалі і пакутавалі. А зараз ужо не жывём, а дні праводзім.

Мы з Сашкам з адной вёскі… Тут… пад Брэстам… Бывала, сядзем з ім увечары на лавачцы і ўспамінаем. А пра што яшчэ казаць? Добры ён быў чалавек. Не піў, не п’яніца… Не-е-е… хоць адзін жыў. Што рабіць адзінокаму мужчыну? Выпіў — паспаў… выпіў… Хаджу па двары. Таўкуся. Хаджу і думаю: зямное жыццё — не ўсяму канец. Смерць — душы прастор… Дзе ён там? Напрыканцы пра суседзяў падумаў. Не забыўся. Барак стары, адразу пасля вайны пабудавалі, дрэва высахла і, як папера, загарэлася б, запалала. У адзін момант! У секунду! Згарэла б да травы… да пяску… Напісаў цыдулку дзецям: «Гадуйце ўнукаў. Бывайце» — і паклаў на заўважнае месца. Пайшоў у гарод… на сваю градку…

Ой-ой! А ў цэлым… у цэлым… Прыехала «хуткая», на насілкі яго кладуць, а ён з гарачкі падымаецца, хоча сам ісці. «Ты што, Сашка, утварыў?» — праводзіла я яго да самай машыны. «Стаміўся жыць. Сыну пазвані, няхай у бальніцу прыедзе». Ён яшчэ са мной размаўляў… Пінжак абгарэлы, а плячо белае, чыстае. Пяць тысяч рублёў пакінуў… Некалі вялікія грошы! Зняў з ашчадкніжкі і на стол паклаў побач з цыдулкай. Усё жыццё збіраў. Да перабудовы за такія грошы можна было купіць машыну. Лепшую! А цяпер? Хапіла на новыя чаравікі і вянок. Во як! Ляжаў на насілках і чарнеў… чарнеў на маіх вачах… Забралі ўрачы і таго хлопца, які яго ратаваў, хапаў з вяроўкі мае мокрыя прасціны (я днём памыла) і кідаў на яго. Чужы хлопец… студэнт… праходзіў міма і бачыць — чалавек гарыць! Сядзіць на градцы, згорбіўся і гарыць. Копціць. Маўчыць! Так ён нам і расказваў пасля: «Маўчыць і гарыць». Жывы чалавек… Раніцай сын да мяне пастукаўся ў дзверы: «Тата памёр». У труне ляжаў… галава ўся спаленая і рукі… Чорны… чорны… Рукі ў яго былі залатыя! Усё ўмеў. І за сталяра, і за муляра. Тут у кожнага пра яго памяць засталася — у каго стол, у каго кніжныя паліцы… этажэрачкі… Да ночы, бывала, стаіць у двары і габлюе, як цяпер бачу — стаіць і стругае. Любіў дрэва. Пазнаваў дрэва па паху, па габлюшцы. Кожнае дрэва, казаў, па-свойму пахне, самы моцны пах у хвоі: «Сасна — як добры чай пахне, а ў клёна вясёлы пах». Да апошняга дня працаваў. Справядлівая прымаўка: пакуль цэп у руках, дык і хлеб у зубах. На пенсію ніяк цяпер не пражыць. Я сама ў нянькі наймаюся, чужых дзяцей няньчыць. Капейку дадуць, дак і цукру куплю, і доктарскай каўбаскі. А што нашая пенсія? Купіш хлеб і малако, а тапачкі на лета ўжо не купіш. Не хопіць. Старыя раней сядзелі на лавачцы ў двары бесклапотна. Пляткарылі. А цяпер не… Хто пустыя пляшкі па горадзе збірае, хто каля царквы стаіць… у людзей просіць… Хто семкамі або цыгарэтамі на аўтобусным прыпынку гандлюе. Талонамі на гарэлку. У нас затапталі ў вінным аддзеле чалавека. Да смерці. Гарэлка цяпер даражэй за гэта… як яго? Ну гэты — амерыканскі долар. За гарэлку ў нас усё купіш. І сантэхнік прыйдзе, і электрык. А так — не дагукаешся. А ў цэлым… у цэлым… Жыццё прайшло… Адно што час ні за якія грошы не купіш. Плач перад Богам ці не плач, не дакупішся. Так задумана. А Сашка сам не захацеў жыць. Адмовіўся. Сам вярнуў Богу білецік… Ой, Бо-о-жа! Ездзіць і ездзіць цяпер міліцыя. Распытваюць… ( Прыслухалася.) Во-о-о… Цягнік гудзе… Гэта — маскоўскі — Брэст– Масква. Мне і гадзінніка не трэба. Падымаюся, як варшаўскі крыкне — а шостай. А там мінскі, першы маскоўскі… Раніцай і ноччу яны рознымі галасамі крычаць. Бывае, усю ноч слухаю. Пад старасць сон уцякае… З кім мне цяпер размаўляць? Цяпер адна на лавачцы сяджу… Я яго суцяшала: «Сашка, знайдзі добрую жанчыну. Жаніся». — «Лізка вернецца. Буду чакаць». Я сем гадоў яе не бачыла, як яна ад яго сышла. З афіцэрам нейкім звязалася. Маладая… на шмат гадоў за яго маладзейшая была. Кахаў ён яе моцна. Білася аб труну галавой: «Гэта я Сашку жыццё паламала». Ой-ой! Увогуле… Любоў — не валасы, хутка не вырвеш. І крыжам каханне не звяжаш. Чаго тады плакаць? Хто цябе пачуе з зямлі… ( Маўчыць.) Ой, Боо-жа! Да сарака гадоў можна ўсё рабіць, і грашыць можна. А пасля сарака трэба каяцца. Тады Бог даруе.