Святлана Алексіевіч - Час second-hand

І мая мама сніла «Ніву»… Да варажбіткі пайшла я… паклала на стол вось гэты фотаздымак… ( Паказвае.) «Бачу — сказала яна, — нейкую «Ніву»…

…Разгаварылася з адной жанчынай… Яна — медсястра. Не ведаю, якая яна была, калі паехала ў Чачню, можа, вясёлая. А цяпер — злосная, як і я, злосная. Цяпер шмат людзей пакрыўджаных, яны маўчаць, але яны пакрыўджаныя. Усе марылі выйграць у новага жыцця, а мала хто выйграў, выцягнуў шчаслівы білецік… Ніхто не рыхтаваўся зваліцца на дно. З крыўдай цяпер людзі жывуць, у многіх крыўда. ( Маўчыць.) А можа, і Алеська б іншая прыехала… незнаёмая… У-у-у… ( Маўчыць.) Гэтая жанчына была са мною шчырая…

«…Па рамантыку ехала! З мяне доўга ўсе там хіхікалі. А калі шчыра — праз няшчаснае каханне ўсё дома пакінула. Мне было ўсё роўна — чачэнец мяне застрэліць ці я ад тугі памру.

…Хто з трупамі не сутыкаўся, думае, што яны маўчаць. Ціхія. А там увесь час нейкія гукі. Дзесьці паветра выйшла, дзесьці костка ўнутры хруснула. Нейкі шоргат. Звар’яцець можна… …Я не бачыла там мужчын, якія не п’юць і не страляюць. Нап’юцца і лупяць — куды хочаш. Навошта? Ніхто не адкажа.

…Ён быў хірургам… Я думала: у нас каханне. Перад тым, як нам вяртацца дадому, ён мне заявіў: «Не тэлефануй і не пішы. Калі дома гуляць, то з прыгожай жанчынай, з якой не сорамна трапіць на вочы жонцы». Я — не прыгажуня. Але мы з ім па трое сутак у аперацыйнай стаялі. Гэта такое адчуванне… мацнейшае за каханне…

…Я цяпер мужчын баюся… З тымі, хто прыйшоў з вайны, я нічога не магу… Казлы яны! Усе казлы! Збіралася дадому… і тое хачу з сабой узяць, і гэта… Магнітафон, дыван… «А я, — сказаў начальнік шпіталя, — усё тут пакіну. Не хачу везці вайну дадому». Мы вайну не з рэчамі, а ў душы прывезлі…»

Перадалі нам Алесьчыны рэчы: бушлат, спаднічку… Аддалі залатыя завушніцы, ланцужок. У кішэні бушлата ляжалі арэшкі і дзве маленькія шакаладкі. Да свята, да Раства, відаць, збірала і хацела з кім-небудзь дадому перадаць. Горка мне, горка…

Ну, напішаце вы праўду… А каму ад гэтага страшна? Улада, яна цяпер недаступная… Адно нам засталося: стрэльба і забастоўка. Легчы на рэйкі. Але няма лідара… людзі даўно падняліся б… Пугачова няма! Калі мне дадуць зброю, я ведаю, у каго страляць… ( Паказвае газету.) Чыталі? Ёсць турыстычны тур у Чачню. На ваенных верталётах вязуць і паказваюць разбураны Грозны, спаленыя вёскі. Там вайна і будаўніцтва ідуць адначасна. Страляюць і будуюць. І паказваюць. Мы яшчэ плачам, а хтосьці ўжо гандлюе нашымі слязьмі. Страхам. Гандлююць, як нафтай.

Праз некалькі дзён мы зноў сустрэліся .

Раней я разумела нашае жыццё… тое, як мы жылі… А цяпер не разумею… не…

Для гэтай гісторыі я доўга не магла знайсці сабе «правадніка», апавядальніка або суразмоўцу, — нават не ведаю, як мне называць тых, хто дапамагае мне падарожнічаць па чалавечых космасах. Па нашым жыцці. Усе адмаўляліся: «гэты выпадак — для псіхіятра», «праз свае хворыя фантазіі маці кінула траіх дзяцей — тут суд мусіць разбірацца, а не пісьменнік». — «А Медэя? — пыталася я. — Як жа Медэя, якая забіла ўласных дзяцей у імя кахання?» — «Гэта — міф, а ў вас рэальныя людзі». Але рэальнасць — гэта не гета для мастака. Гэта таксама свабодны свет.

Потым я даведалася, што пра маю гераіню ўжо зняты фільм «Пакуты» (студыя «Фішка-фільм»). Мы сустрэліся з рэжысёрам фільма Ірынай Васільевай. Размаўлялі, пракручвалі касету з фільмам, зноў размаўлялі.

з аповеду кінарэжысёра Ірыны Васільевай

— Мне распавялі… І мне гэтая гісторыя не спадабалася, я спалохалася. Мяне пераконвалі, што гэта будзе найвыдатнейшы фільм пра каханне, трэба ехаць і неадкладна здымаць. Вельмі руская гісторыя! Жанчына, у якой муж і трое дзяцей, закахалася ў зэка, ды яшчэ ў «вечніка», асуджанага за асабліва жорсткае забойства на пажыццёвае зняволенне, дзеля яго яна кінула ўсё — мужа, дзяцей, дом. Але нешта мяне спыняла…

На Русі катаржнікаў спакон веку любяць — яны грэшнікі, але і пакутнікі таксама. Ім патрэбны падтрымка і суцяшэнне. Цэлая культура шкадавання, яна дбайна захоўваецца, асабліва ў вёсках і мястэчках. Там жывуць простыя жанчыны, у іх няма інтэрнэту, але яны карыстаюцца поштай. Старажытным спосабам. Мужчыны п’юць, ладзяць бойкі, а яны сядзяць вечарамі і пішуць адна адной лісты, там, у гэтых канвертах, немудрагелістыя гісторыі жыцця і лухта ўсялякая — які-небудзь фасончык, рэцэпцік, і напрыканцы абавязкова будуць адрасы зняволеных. У кагосьці брат сядзіць, паведаміў пра таварышаў, у каго сусед або аднакласнік. Перадаюць па сарафанным радыё… Абрабаваў, пагуляў, сеў у турму — выйшаў і зноў сеў. Звычайная гісторыя! У вёсках, як паслухаеш, палова мужчынаў ці ўжо сядзела, ці яшчэ сядзіць. А мы ж хрысціяне, мусім дапамагаць няшчасным. Ёсць жанчыны, якія выходзяць замуж за гэтых шматразовых сядзельцаў і нават забойцаў. У мяне няма пагарды, каб узяць і растлумачыць вам, што гэта такое… Гэта складана… Але ў мужчынаў нюх на гэтых кабет. Часцей за ўсё гэта жанчыны з няўдалым лёсам, якія не рэалізавалі сябе. Самотныя. А тут яны адразу робяцца патрэбнымі, кімсьці апякуюцца. Адзін са спосабаў нешта змяніць у сваім жыцці. Лекі нейкія… У рэшце рэшт, мы ўсё ж такі паехалі здымаць фільм. Мне захацелася расказаць, што ў наш прагматычны век ёсць людзі, у якіх іншая логіка існавання. І якія яны безабаронныя… Мы шмат гаворым пра свой народ. Адны яго ідэалізуюць, а іншыя лічаць быдлам. Саўком. А на самой справе, мы яго не ведаем. Паміж намі бездань… Я заўсёды здымаю гісторыю, у кожнай гісторыі шмат усяго. Там заўсёды ёсць дзве галоўныя рэчы — каханне і смерць.