Святлана Алексіевіч - Час second-hand

Так мы жылі, жылі… І я сабе думаю: ён мяне кахае, так прыгожа сябе паводзіць, нічога ад мяне не патрабуе — што ж я прымушаю пакутаваць шчырага чалавека? Пайшлі з ім і распісаліся. Ён хацеў, каб мы ў царкве павянчаліся, тады я яму прызналася, што ў царкве не магу… і распавяла пра свой сон, пра тое, што чакаю сваё «каханне»… Юра таксама з мяне пасмяяўся: «Ты — як дзіця. Верыш у цуд. Але ніхто не будзе цябе кахаць так, як я». Нарадзіла я яму двух сыноў. Пятнаццаць гадоў мы з ім жылі і пятнаццаць гадоў хадзілі, трымаючыся за рукі. Людзі дзівіліся… Многія жывуць без кахання, бачаць каханне толькі ў тэлевізары. Хто чалавек без кахання? Як кветка без вады…

У нас вось якая завядзёнка… Дзяўчыны і маладыя жанчыны пішуць лісты ў турму. Усе мае сяброўкі і я… мы са школы пісалі… Я сотні лістоў такіх напісала і сотні адказаў атрымала. І ў той раз… Усё было як заўсёды… паштальёнка крычыць: «Ленка, табе казённае». Я бягу… Бяру ліст: турэмны штэмпель, закрыты паштовы адрас. Раптам маё сэрца пачынае моцна-моцна калаціцца. Яшчэ толькі почырк убачыла, але ён такі мне родны — ад хвалявання нічога прачытаць не магу. Я — летуценніца, але рэальнасць таксама разумею. Не першы ж такі ліст… Тэкст просты: сястра, дзякуй табе за добрыя словы… вядома, ты мне не сястра, але як сястра… Адпісваю ў той жа вечар: прышлі фотаздымак, хачу ўбачыць твой твар.

Прыходзіць адказ і фотаздымак. Гляджу: гэта той хлопец… той, каго я сніла… Маё каханне. Дваццаць гадоў я яго чакала. Нікому не магу нічога растлумачыць — атрымліваецца казка. Мужу адразу прызналася: «Знайшлося маё каханне». Ён плакаў. Прасіў. Угаворваў: «У нас трое дзяцей. Трэба іх гадаваць». І я плакала: «Юра, я ведаю, што ты добры чалавек, дзеці не прападуць з табой». Суседзі… сяброўкі… мая сястра… Усе былі супраць. Я цяпер адна.

На вакзале квіток набывала… Стаяла побач са мной жанчына, размаўлялі. Яна ў мяне пытаецца: «Куды едзеш?» — «Да мужа (ён яшчэ не быў мне мужам, але я ведала, што будзе)». — «А дзе твой муж?» — «У турме». — «А што ён зрабіў?» — «Чалавека забіў». — «А-а-а. Надоўга пасадзілі? — «На ўсё жыццё». — «А-а-а… бедная ты…» — «Не шкадуйце мяне. Я кахаю».

Кожнага хтосьці павінен кахаць. Хоць адзін чалавек. Каханне — гэта… Я вам раскажу, што гэта такое… Ён хварэе на сухоты, яны ўсе ў турме хварэюць на сухоты. Ад дрэннай ежы, ад тугі. Мне падказалі, што трэба сабачы тлушч. Хадзіла па вёсцы, пыталася. Знайшла. Потым даведалася, што барсуковы тлушч лепш дапамагае. Купіла ў аптэцы. Даражэзны! Патрэбныя яшчэ яму цыгарэты, тушонка… Я ўладкавалася на хлебазавод, там заробак большы за той, што ў мяне на ферме. Праца цяжкая. Старыя печы так паляць, што мы здымаем з сябе ўсё, ходзім у станіках і майтках. Цягаю мяшкі з мукой па пяцьдзясят кілаграмаў, насілкі з хлебам па сто кілаграмаў. Пішу яму лісты кожны дзень…

— Вось яна такая… — працягвае Іра Васільева. — Імгненны, імклівы чалавек… У яе ўнутры кіпіць, ёй усяго хочацца, хутчэй. Усё празмерна, б’е цераз край. Мне суседзі распавядалі… Ішлі праз вёску таджыкскія ўцекачы, у іх вельмі шмат дзяцей, яны галодныя, распранутыя, дык яна вынесла ім з хаты ўсё, што магла: коўдры, падушкі… лыжкі… «У нас задужа ўсё добра, а ў людзей нічога няма». А ў самой у хаце: стол, зэдлікі… Можна сказаць, галеча.

Харчуюцца з агарода — бульба, кабачкі. П’юць малако. «Нічога, — супакойвала яна мужа і дзяцей, — увосень дачнікі з’едуць, пакінуць нам што-небудзь». Там летам жывуць масквічы, мясціны ж цудоўныя, шмат мастакоў, артыстаў, усе кінутыя хаты раскупленыя. За дачнікамі падбіраюць усё, аж да поліэтыленавых пакетаў. Вёска гарапашная, адны старыя… співаюцца… Яшчэ быў выпадак… У сяброўкі нарадзілася дзіцятка, а халадзільніка няма. Лена аддала ім свой: «У мяне дзеці ўжо выраслі, а тут немаўля». Усё! Забірай! У чалавека нічога няма, а атрымліваецца — шмат што можна аддаць. Гэта той рускі тып… той рускі чалавек, пра якога Дастаеўскі пісаў, што ён шырокі, як руская зямля. Не змяніў яго сацыялізм, не зменіць і капіталізм. Ні багацце, ні беднасць. Сядзяць пад крамай мужыкі, «саабразілі» на траіх. За што п’юць? Тост: «Севастопаль — рускі горад! Севастопаль будзе наш!». Ганарацца, што рускі можа выпіць літр гарэлкі і не ачмурэць. Пра Сталіна памятаюць адно, што пры ім былі яны пераможцамі… Усё гэта хацелася зняць… Я сама сябе спыняла, баялася, што куды-небудзь уцягне так, што не выкараскаешся… Кожны лёс — галівудская гісторыя! Гатовы сюжэт для фільма. Напрыклад, пра ейную сяброўку Іру… Былая настаўніца матэматыкі, яна пайшла са школы, ад жабрацкай зарплаты. У яе трое дзяцей, яны прасілі: «Матуля, пойдзем да хлебазавода. Панюхаем хлеба». Хадзілі ўвечары, каб людзі не бачылі. Цяпер Іра працуе на хлебазаводзе, як і Лена, і яна радая, што яе дзеці хоць бы хлеба ўдосталь паядуць. Крадуць… Усе там крадуць, толькі дзякуючы гэтаму выжываюць. Жыццё жахлівае, нечалавечае, а душа жыве. Паслухалі б вы, што гэтыя жанчыны гавораць… Не паверылі б! Яны гавораць пра каханне. Без хлеба можна пражыць, а без кахання — ніяк… канец… Іра чытала лісты, якія прыходзілі Лене ад яе зэка, і сама загарэлася. Знайшла ў бліжэйшай турме нейкага мазурыка. Той неўзабаве вызваліўся… Далей гісторыя развівалася па законах трагедыйнага жанру… Клятвы ў каханні да скону. Вяселле. Адразу гэты Толя… Талян… запіў. У Іры ўжо было трое дзяцей, яна яшчэ дваіх ад яго нарадзіла. Ён буяніць, ганяе яе па вёсцы, а раніцай працверазее і б’е сябе ў грудзі. Каецца. Іра… яна таксама прыгажуня! Разумніца! Але ўсё роўна мужык наш так створаны, што ён — цар звяроў…