Ніл Гілевіч: Добры анёл беларускасці [Штрыхі да партрэта Ніны Іванаўны Гілевіч]

А ўлетку 1951 г. у вынускніцы Шумілінскай СШ Ніны Кавалёвай наконт беларускасці былі яшчэ вялікія сумненні, і яна наважыла паступіць у БДУ на аддзяленне рускай мовы і літаратуры. Адбілася, перадусім, аіульнае на прасцягах Беларусі непатрыятычнае стаўленне да роднай мовы, ужо досыць моцна пашыраная думка, што з беларускай мовай нікуды далёка не пойдзеш. Неперспектыўна і непрэстыжна. Зусім іншае — руская мова. Вось тут — перспектыва! І прэстыж, гонар! Нават родныя цёткі ў Маскве пахваляць. А іх там аж чатыры, і ўсе даўно «абкультурыліся», хоць і малапісьменныя, і ўсе не прамінуць пасмяяцца з гаворкі сваёй сястры Мані, што адна з пяцярых дачок Захар'я Грабнёва засталася на радзіме. Нават Нінінага бацьку, настаўніка Івана Рыгоравіча, калі яшчэ ён быў жывы, насмешліва-іранічна абзывалі за вочы Пальтэчкам — за тое, што аднойчы, будучы ў Маскве, у іх прысутнасці сказаў: «Самое главное, что для Нины и Липы пальтэчки купил, могу спокойно возвращаться домой». Ну не ведаў, як па-руску назваць маленькае дзіцячае паліто, і назваў звыкла, па-беларуску: пальтэчка. Ды і самой Ніне дасталося нямала, калі ўжо дзесяцікласніцай пабывала аднойчы ў цётак у гасцях: «Ну как это ты говоришь «рукавички»? «Варежки» надо говоршь, а то с тебя смеяться будут».

А між тым яна вельмі любіла, яшчэ з дзяцінства, беларускую літаратуру і жывое беларускае слова, у яе мове заўсёды былі напагатове трапныя, дасціпныя радкі з твораў беларускіх пісьменнікаў, асабліва — з «Новай зямлі» Якуба Коласа і з «Тараса на Парнасе». I ці былі ў яе сумненні наконт выбару рускага аддзялення? Казала: былі. Але перамагло накопленае за школьныя гады бачанне прыярытэтнасці рускага слова ў грамадскім жыцці краіны, рускае па сутнасці культурна-эстэтычнае выхаванне. Пачуццё нацыянальнай годнасці (што гэта і нашто яно чалавеку трэба) яшчэ не было разбуджана, панавала атмасфера савецкай годнасці. Была яшчэ і адна прыватная, але немалаважная ў маладосці акалічнасць: самая блізкая школьная сяброўка, якая таксама нацэлілася на філфак БДУ, «жалезна» выбрала аддзяленне рускай мовы і літаратуры. Рускае — і толькі! Дык трэба ўжо трымацца разам.

Уступныя экзамены абітурыентка Ніна Кавалёва здала бліскуча. Што будзе залічана на вучобу — няма ніякага сумнення. Настрой — як на сёмым небе. Але гэта ў яе — ніякіх сумненняў, а ў рэктара БДУ дацэнта Івана Чымбурга сумненні ўзніклі. Паглядзеў ён на вынікі конкурсу, на прахадны і непрахадны бал на філфаку — і прызадумаўся: на рускае аддзяленне не ўсе і з моцнай «чацвёркай» праходзяць, а на беларускае — і з дохлай «троечкай» будуць залічаны, нават недабор атрымаецца. I рэктар наважыўся выправіць сітуацыю, бо як жа так: моцных абітурыентаў адпраўляць дадому, а слабакоў набіраць ? I ўзяўся за справу сам асабіста. На гэтак званым субяседаванні павёў з такімі, як Ніна, выпускнікамі беларускіх школ агітацыйна-прапагандысцкую гутарку: «Чаму вы падалі дакументы не на беларускае аддзяленне? Вы ж з вёскі родам, чаго ж вы цураецеся роднае мовы? На беларускім аддзяленні ў вас будзе перавага, бо будзеце ў поўным аб'ёме вывучаць і рускую мову і літаратуру. I ў дыпломе будзе запісана: спецыяльнасць — беларуская мова і літаратура і руская мова і літаратура».

Пасля, успамінаючы тое «субяседаванне», Ніна Іванаўна прызнавалася: «Асабліва балюча мяне зачапіў папрок, што я выракаюся роднай мовы. Гэта было зусім нечакана для мяне, бо раней я ўвогуле ніякіх размоў аб нігілістычных адносінах да беларускай мовы не чула. Аб адносінах як выказе пэўнай грамадзянскай пазіцыі. Усё было прасцей, на побытавым узроўні. Да ўзроўню свядома палітычнага дойдзе пазней, у гады вучобы, утым ліку і дзякуючы аднаму маладому паэту...» Прапанову рэктара абітурыентка Ніна Кавалёва прыняла, заяву перапісала заднім чыслом нанава. З юрыдычнага пункту гледжання была ўчынена несправядлівасць—абітурыентку, хай сабе і сродкамі агітацыі, а ўсё ж прымусілі да згоды. Але, можа быць, менавіта гэтая несправядлівасць і паспрыяла таму, пра што пойдзе размова далей — у наступных крэсках ?

У БДУ я прыйшоў з цвёрдым намерам набрацца ведаў. Таму з першага дня лекцыі слухаў уважліва і вельмі дакладна заканспектоўваў іх — балазе меў ужо немалы, набыты ў педвучылішчы, навык. Пісаў я тыя свае канспекты і дробна-дробна, і густа-густа — як макам радочкі ўсыпаны, хоць праз лупу чытай! Ад чаго пайшло ў мяне такое пісанне? Перадусім — ад беднасці. У пасляваеннай школе быў вымушаны эканоміць кожны квадратны сантыметр паперы, у педвучылішчы гэты разлік працягваўся. I ва універсітэце таксама.