Янка Брыль - Вітраж

Над гэтай кнігай я як быццам злавіў-такі нарэшце сваю даўнюю думку, тое, што адчувалася ў розны час у родных мясцінах іншых пісьменнікаў — вялікіх.

Хто ў сваёй Яснай Паляне, хто ў Наваградку, хто ў Веймары, хто ў Каневе, хто ў Наднямонні ці ў Ялце... Вось я наведаў ix, тыя мясціны, а далей — ужо нічога няма, туга па далёкай, узнёслай легендзе аціхла, у пошуках найбольшай паўнаты ix вобраза трэба вяртацца ў іхнія кнігі.

Мы ўжо туды вярталіся неаднойчы i будзем вяртацца, як з вялікага падарожжа ў родны дом, з яшчэ большай, з самай грунтоўнай упэўненасцю, што радней, чым ён,— i сапраўды няма нічога.

Добрыя кнігі добра чытаць яшчэ i таму, што тады свежа i плённа думаецца пра сваё.

Над старонкамі Кента («Гэта я, госпадзі») уяўленне мае жыве Амерыкай. I разам з тым я думаю не толькі пра Кентаву маці, але i пра сваю, не толькі пра яго зямлю, але i пра сваё Загора, краіну майго маленства i юнацтва, бачу роднае — нібы адтуль, з другога паўшар'я, не проста вельмі здалёк, а нават нібы з касмічнай адлегласці, упісваючы тую прозу жыцця ў сусвет, у вечнасць...

«Утопия»? Хутчэй паэзія. Ужо тым часам у межах магчымасцей тэхнікі, на грунце рэальнага мышлення.

Аўтар «дакументальнай аповесці» піша ў прадмоўцы да яе часопіснай публікацыі:

«У гэтым творы няма нічога прыдуманага».

Як апраўданне.

Бедная «Вайна i мір»!..

«...Чалавек, які атрымаў нямецкую адукацыю, ён пісаў свае творы на мове, якая ў той час магла толькі абмежаваць ix уплыў».

Такое гаварыў пра Данелайціса Іяганас Баброўскі.

Так, трэба, трэба было верыць у тое, што робіш, верыць нават i тады, дзвесце гадоў да сённяшняга росквіту літоўскай літаратуры, да выхаду яе на міжнародную арэну!..

Пісаць пра якога-небудзь Хора ці Каліныча проста з натуры калісьці можна было зусім свабодна, ведаючы, што яны, цёмныя i бяспраўныя, не прачытаюць, не будуць крыўдзіцца, тым болыц — пратэставаць.

Я браў з натуры нямала i нямала прыкрасцей меў ад сваіх прататыпаў — дзесяць, пятнаццаць год таму назад. Цяпер тайнае робіцца яўным яшчэ хутчэй, амаль адразу са стала: усюды радыё, тэлевізары, прэса. I трэба лічыцца з гэтым, пішучы з натуры,— i маскіраваць гэтую натуру, жывых людзей, i разам з тым не прыніжаць галоўнае дзеля часовых умоўнасцей.

Гэта нялёгка, але нічога не зробіш: праўда заўсёды была i будзе самым сучасным i неабходным.

Раманісту лягчэй, здаецца, схаваць сваё «я», чым апавядальніку. У другім выпадку на «я», на асобе аўтара, на яго духоўнай сутнасці i трымаецца твор.

Гэта — калі параўноўваць «чыстую белетрыстыку» i «лірычную прозу».

«Унять старую вецьму!» — сказал Пугачев. Тут молодой казак ударил ее саблей по голове, и она, обливаясь кровью, упала на ступеньки крыльца».

У чым таямніцы, у чым законы майстэрства? Чаму казак малады?

Адно бясспрэчна: калі б яе, старую жанчыну, ударыў не малады — было б значна слабей. Можа, i не запомнілася б так — з маленства. Бо i цытую па памяці.

Дваццаць гадоў таму назад я рэдагаваў беларускае выданне ўспамінаў Кажадуба. Усё, здаецца, забыўся, толькі адно памятаю — як ён, вяртаючыся з баявога вылету, у імгле ледзь не ўрэзаўся ў ферму чыгуначнага моста, як ірвануў крута ўгару i крыкнуў — афіцэр, герой — міжволі па-дзіцячы i на роднай украінскай:

«Ма-мо!..»

Двойчы праходзіў каля адной старэнькай хаціны. У агародчыку перад хатай стаяла бабуля, таксама спрадвечная. Стаяла, калі я ішоў па вёсцы ў адзін канец, стаяла, калі вяртаўся. А вёска доўгая. I я не вельмі спяшаўся.

Побач з бабуляй, каля не вельмі ўжо відушчага акна,— сакавіта-зялёны куст. Можа, я не пазнаў бы за нейкіх пяць крокаў, а то i не пацікавіўся б, што за куст, але на ім цвіла ружа. Толькі адна.

I вось яна мне помніцца.

Нават нагадала васняцоўскі «Скіт» — лясную цемру i светлую кропку агеньчыка, які гаворыць так многа.

Пра скупасць мазка.

Пасля адлігі — мароз i вецер. Снег прыкарэў на ялінах i соснах, i вецер яго не абтрэсвае.

I неяк дзіўна, ледзь не да лёгкай сцішнаты, што яліны i сосны бездапаможна гайдаюцца. Такія моцныя, непарушныя, калі ціха.

Рыжскае ўзмор'е. Люты. Разам з намі, вельмі нямногімі літаратарамі, адпачываюць тут, у пісьменніцкім доме творчасці, «латвійскія аграрыі», пераважна жанчыны i маладыя дзяўчаты. Аграномы, даяркі, бухгалтары...

Яны сабраліся сюды з усіх канцоў свае рэспублікі, ва ўспамінах сваіх, у роздумах, у сэрцах сцягнулі ў гэтае месца над морам столькі таго цікавага ды рознага, што я магу толькі цьмяна, прыблізна ўяўляць, ведаючы Латвію больш па кнігах, чым непасрэдна.