Іван Шамякін - Пошукі прытулку

Жонка Панаса Глаша, маці яго, дзеці Ніна i Грыша былі людзьмі высокай сялянскай маралі. Яны не прыкідваліся дабрадзеямі, як тыя маркаўскія, але выяўлялі сапраўды хрысціянскую евангельскую дабрачыннасць.

Маша пасля расказвала:

— Жыццё шасці чалавек у маленькім пакойчыку (я пасля жыў у гэтым пакойчыку тры гады i напісаў там «Глыбокую плынь») была пасля Маркавіч раем...

— Добры рай!

— Не жартуй. Ты не ўяўляеш, як гэта грэе, калі чужыя людзі як свае. Я бегала цэлы дзень па вёсках (сем вёсак!) i была спакойная, бо ведала, што дзіця будзе дагледжана, накормлена. Мы жылі адной сям'ёй. Усё ў адзін кацёл: ix малако, гародніна, мой паёк... I праца задавальняла — самастойнасць. Інваліды i тут мяне любілі. I жанчыны, удовы.

Маша скупа пісала пра свае пачуцці, ды i пра жыццё сваё, не так, як я, сачыніцель: мае пасланні — раздзелы будучых раманаў, аповесцяў. Але вусна Маша расказвала цікава, жывапісна i пра падзеі, i пра людзей, i гэта давала багацейшы матэрыял для напісання тых твораў, падзеі якіх я сам не перажыў, як у «Глыбокай плыні». Вясковыя падзеі жыцця Маеўскіх (прататыпаў Кротавых) расказала Маша, партызанскія — чалавек, які жыў за сцяной, з якім я працаваў разам, — старшыня сельсавета Іван Сяргеевіч Бібікаў, былы партызанскі камандзір, які перажыў жудасную трагедыю: немцы i паліцаі расстралялі ўсю яго сям'ю — маці, жонку, траіх дзяцей. Выпіўшы, Бібікаў кожны раз плакаў. Яго гора рвала маё сэрца. Думаю, такая блізкасць прататыпаў герояў абумовіла поспех першага майго рамана; зачытвалі яго да дзірак, так пасля чыталася хіба «Сэрца на далоні». Праўда, варта зрабіць папраўку на час: пасляваеннае бяскніжжа i адсутнасць такой «заразы», як тэлебачанне, ды i радыё ў тыя гады, i кіно на сяле былі рэдкай раскошай.

Даволі гісторыі стварэння «Глыбокай плыні», каб паказаць, якім незаменным памочнікам была жонка ў працы маладога пісьменніка, філалагічна слаба адукаванага. Але ніжэй я прывяду i іншыя прыклады. Вобраз Машы быу бы няпоўны без гэтай яе дапамогі мне, непрыкметнай, незаўважнай, арганічнай, як само жыццё — наша шчаслівае жыццё.

Я парушыў паслядоўнасць апісання, праца над раманам больш арганічна ўпісалася б у наша пракопаўскае жыццё. Але як напісалася — так напісалася, гэта не раман, каб вывяраць кампазіцыю i ўсе іншыя дэталі яго. Гэта плынь успамінаў. А яна зусім не роўная, не спакойная — яна бурная, i розныя перыяды па-рознаму ўспамінаюцца. I ў розны час. Часцей за ўсё ў бяссонніцу. Прайшло два месяцы, як не стала яе, маёй Машы, а боль не сціхае. Бывае, што ўспаміны плывуць спакойна, а бывае, што хочацца выць, як раненаму зверу. Жывуць на дачы Ліна, Таня, унук, унучкі, Вольга Філатаўна, а мяне гняце адзінота. Учора пасля пасяджэння рады СП Рая Баравікова i Валянціна Коўтун пачалі выказваць спачуванні, i я заплакаў; жанчыны ажно збянтэжыліся: такі стары дзед плача! Што ж, стары — тое ж дзіця, але дзіця разумнае. Талстой запісваў у дзённіку: «Чем старше я становлюсь, тем воспоминания мои становятся живее. И удивительно, вспоминаю только радостное, доброе и наслаждаюсь воспоминанием не меньше, иногда больше, чем наслаждался действительностью».

Я таксама ўспамінаю толькі радаснае. Але не скажу, што маю ад успамінаў большую асалоду, чым ад жыцця з Машай. Жыццё ёсць жыццё! Яно вышэй за любыя ўспаміны, за любыя філасофскія развагі, разумовыя пабудовы. А можа, я не дайшоў яшчэ, як кажуць, да «кандыцыі старасці», калі не застаецца нічога, акрамя ўспамінаў? Але баюся: дайду — i жыццё скончыцца, бо не будзе чаго ўспамінаць. Свой апошні цыкл мініяцюр Янка Брыль назваў: «Чытаю, пішу, жыву». Я напісаў бы з іншым знакам: «Чытаю, пішу — жыву».

Часам думаю: колькі разоў смерць пралятала нада мной вельмі блізка. У першы дзень вайны пры першым налёце, калі кулямётная чарга з «Хенкеля» перабіла баннік, які я трымаў у руках, каб выбіць снарад, які заклініла. Калі праваліўся пад лёд. Але часцей успамінаю іншы выпадак, можа, нават не самы небяспечны: бомбы падалі бліжэй — i гэта не называю блізкасцю смерці: на вайне як на вайне, каля тых, хто быў на перадавой праляталі тысячы куль, снарадаў. Што зберагло тых, хто вярнуўся? Малітвы блізкіх? Але маліліся, бадай, за ўсіх.

Мая павышаная ўвага да жыцця, асцярожнасць яўна з'явілася пасля таго, калі прыйшла вестачка ад Машы, што яны з Ліначкай жывыя, здаровыя. Да таго я паводзіў сябе, як усе франтавікі: не думаў пра смерць. Тым больш што зенітчыкаў яна наведвала рэдка; немцы батарэі атакавалі ў пачатку вайны, пасля, калі ix загналі на вышыню, не помню ніводнага факта прыцэльнай бамбёжкі, да слова, у нас у дывізіёне, у корпусе супрацьпаветранай абароны, любы новы манеўр ворага тут жа паведамляўся ўсім часцям загадам па корпусе. Успамінаю адзін, здавалася б, малазначны факт. Але ад успаміну халадзею дагэтуль. Зіма 1944. Я, дывізіённы «прапаведнік», паехаў на батарэю МЗА [ 1 1 Малакаліберная зенітная артылерыя. ], якая прыкрывала мост цераз бурную раку Коўда, гэта кіламетраў за 60 ад Кандалакшы, дзе штаб i батарэі нашы. Ехаў, як заўсёды, грузавым саставам, які вёз з Мурманскага порта на поўдзень англа-амерыканскую дапамогу. Саставы доўгія, прыкрываліся МЗА чужых дывізіёнаў, але свайго брата зенітчыка пускалі. Аднак ехаў я кожны раз з трывогай: часцей поезд не спыняўся на станцыі Коўда, i мне прыходзілася скакаць на хаду, а я не такі ўжо спрытны скакун. У той дзень ўсё вакол было засыпана свежым, некранутым снегам, да таго ж змяркалася рана — за Палярным кругам. Я стаяў на пляцоўцы вагона, на ніжняй прыступцы i трывожыўся больш звычайнага, бо не пазнаваў мясціны, дзе можна скочыць у адхон, увосень — на мяккую зямлю, зімой — у мяккі снег.