Іван Шамякін - Пошукі прытулку

Праз месяц-паўтара зволілі дзяўчат. Не прыгарнуўся я ні да адной з ix, але развітваўся з імі з глыбокім смуткам. Акрамя таго, што большасць з ix былі выдатнымі салдаткамі, яны сагравалі мужчынскую палавіну, няхай некаторыя i грахоўна, але, як казалі тады, «вайна ўсё спіша».

Іранічны Калбека не без смутку сказаў каля вагонаў, з якіх дзяўчаты выглядалі, як злоўленыя птушкі:

— Мне шкада ix.

I мне было шкада ix. Чаму? Не разумею. Цяпер гляджу на бабуль — былых франтавічак, партызанак i кажу ім, у размовах, у кнігах: «Вы шчаслівыя людзі».

Маша лічылася ўдзельніцай вайны — рабіла ў тыле. Па яе прафесіі не ў тыле яна працавала — на перадавой: памагала раненым. Помню, як у Пракопаўцы інваліды, абураныя, на ix думку, несправядлівай дзяльбой юнраўскіх анучак (а было нямала сапраўды анучак — стар'ё слалі амерыканцы), сказалі мне, сакратару партарганізацыі:

— Каб ты, Пятровіч, не быў Марусіным мужам, мы табе намялі б бакі. Скажы дзякуй жонцы сваёй, яна асцерагае цябе.

Яна асцерагала мяне больш за паўстагоддзя! Ад злых людзей, ад хвароб, ад літаратурнай багемы, ад захаплення славай i ад рознага глупства.

Там, у Германіі, я ўпершыню сур'ёзна заняўся творчасцю, пісаў не ў «мёртвую гадзіну» пасля абеду — у «мёртвы сезон» («мёртвы» ў сэнсеібаявой i палітычнай падрыхтоўкі; вайна скончылася, f яна ўсяму навучыла — i страляць, i жыць!). Сядзеў у прасторным пакоі нямецкага дома перад стосам выдатнай паперы, перад масіўным чарнільным прыборам, які я не паляніўся прыцягнуць дадому (адзіная каштоўная рэч, якой калегі пісьменнікі зайздросцілі).

Парторг Калбека, застаючы мяне за сачыненнем, скептычна хмыкаў:

— Сядзіш, шчалкапёр?

— Сяджу.

— Сядзі, сядзі. Работа любіць дурняў.

Цьмяна прыгадваю, як узнікла задума сюжэта «Пометы». Ці не ад таго, як мы з тым жа Калбекам не здолелі забраць у нямецкім доме скуру на падошву? Я напісаў гэты эпізод у «Зеніце». Дробязь перарасла ў высокую гуманную ідэю: не помсціць мы прыйшлі на ix зямлю, у савецкага афіцэра (у маёра Раманенкі — героя «Пометы») зусім іншая мараль, чым у фашыста, які расстраляў у Беларусі маёраву сям'ю.

Можа, тады, над першай сваёй аповесцю, зразумеў, за якую цяжкую працу бяруся — не цэглу фармаваць!

За пяць гадоў я адарваўся ад беларускай моўнай стыхіі, добра яшчэ, што ўсе гады меў у ранцы беларускую кнігу — зборнік вершаў Паўлюка Труса, які захапіў, калі ішоў у армію. Вывучыў вершы на памяць. Нават чытаў ix дзяўчатам — архангельскім, комі, i — дзіўна! — яны слухалі.

Рукапіс адаслаў Машы. Не помню, па маім жаданні ці сама яна адаслала яго ў часопіс «Беларусь». Галоўнаму рэдактару Іллі Гурскаму аповесць падабалася, але аб'ём для тонкага часопіса велікаваты, i ён перадаў яе ў

«Полымя» Пятрусю Броўку. У апошнім нумары 1945 года адбыўся мой дэбют.

У жніўні я выпрасіў у камандзіра дывізіёна два тыдні адпускных. Рваўся сустрэцца з жонкай, дачкой. Дарога была пакутлівая: з Брэста ледзьве выехаў.

Прыехаў у Церахоўку i, выскачыўшы з вагона, пабег да Пракопаўкі, чамадан быў лёгкі, нічога ў Германіі не набыў, не як некаторыя, што везлі па паўвагона.

Уразіла Воленка: уся высечана — i стары лес, i малады сасняк. Але хата лесніка, у якой я жыў, ацалела.

Знаёмы парк, парадзелы, праўда. Знаёмы дом. Па Машыных апісаннях знайшоў пакой, у якім жыла жонка i дачка. Машы не было. Малая Ліна расплакалася, калі я ўзяў яе на рукі. Што паду мала чатырохгадовае дзіця? Ведала ж, што ў яе ёсць тата.

Сустрэча з Машай адбывалася без сантыментаў, без слёз i ласкавых слоў, бо прысутнічалі маці i дачка Баранавы. Маша азірала мяне неяк здзіўлена i насцярожана. Можа, таму, што я добра адкарміўся на нямецкіх харчах, а яна — скура ды косці. Насцярожанасць устрывожыла. Але выгляд яе не расчараваў, яна па-ранейшаму была любая, жаданая, пяцігадовая разлука, палярныя вятры не астудзілі пачуцці.

Упэўнены, што шчырасць — ніякіх тайн! — нас зблізіць, я ўначы прызнаўся ў адзіным сваім граху. Меў сувязь ca сваёй падначаленай, калі яшчэ быў камандзірам гарматы, кароткую — некалькі дзён; камандзір батарэі, які сам адкрыта жыў з дзяўчынай, прысякаў амаралку — разлучыў нават сур'ёзна закаханых: «выменьваў» яго ці яе на такога ж грэшнага з іншай батарэі ці службы пры штабе.

(Між іншым, гэтая мая звышсумленнасць падводзіла мяне i пазней, не ў сямейным плане — у службовым, літаратурным.)

У цемры я не мог бачыць выраз твару яе, словамі яна ніякіх эмоцый не выказала, але паўтору блізкасці не дазволіла: перабралася з вузкага ложка на голую ляжанку. Эмоцыі яна выявіла дні праз тры, калі мы пехатою ішлі да маіх бацькоў — у Добрушскае лясніцтва.