Іван Шамякін - Пошукі прытулку

— Ну як?

— Што?

Паказаў вачамі на рукапіс.

— Ты падглядаў, што я чытаю. Хітрун!

— A хіба ў нас могуць быць тайны адно ад аднаго?

— У цябе яны ёсць. У мяне — не.

— I ў мяне няма. Проста слабавольны я.

Перад гэтым Маша зрабіла нязлосную праборку мне: тры дні таму мы з Бібікавым прынялі запрашэнне Антоненкі павячэраць у яе бацькоў, i я, баязлівец, стаіў гэта ад жонкі. А хто ў той галодны час мог адмовіцца ад вячэры? Маша разумела гэта i рэўнасці не дала волі. Паддражнівала, i ўсё.

Высокіх ацэнак яна не давала не толькі ў пачатку маёй творчасці, але i тады, калі я стаў народным, лаўрэатам i меў сотню выданняў.

Тады, помню, яна сказала:

— Пішаш ты цікава. Але пра жыццё ў акупацыі ты пытайся ў мяне. Я табе раскажу ўсё, што перажылі мы.

Так з'яўляліся падзеі сям'і Маеўскіх, на думку крытыкаў, больш дакладныя, праўдзівыя, чым раздзелы партызанскія, хоць Бібікаў, чалавек гаваркі, расказваў многа i ахвотна, але, відаць, на яго ўплывала ўжо партызанская літаратура, у той час даволі яшчэ недасканалая — запісы па гарачых слядах. Калі «Глыбокая плынь» выйшла асобнай кнігай, рускі пераклад выйшаў у «Советском писателе» у тым жа 1949 годзе (во аператыўнасць!), я неаднойчы чуў, як былыя партызаны расказвалі пра свае подзвігі не па ўласных успамінах — па маім рамане: больш уражліва, лагічна завершана, a галоўнае — аснова жыццёвая. Гэта лагічна: чалавеку хочацца празаічнае жыццё сваё ўзняць да паэтычнай легенды. Толькі чэрствыя прагматыкі гэтага не робяць.

Дзесьці ў канцы 1946 я адаслаў першую частку рамана ў «Полымя». Не чакаючы прысуду ёй, актыўна, з уздымам пісаў другую. Упэўненасць дала Маша сваёй ацэнкай. Не магу не успомніць добрым словам рэдактараў часопіса. Машынкі ў мяне не магло быць, усё пісаў, перапісваў ад рукі. I яны, рэдактары, чыталі, правілі па рукапісе, пасля чаго аддавалі на перадрук машыністцы. Да прыезду ў Мінск я нават не ведаў, што машыністцы трэба заплаціць. I рэдактар, i машыністка лічылі, што браць плату з сельскага настаўніка — непрыстойна. Адданыя справе людзі!

Адданыя... Гэтая адданасць справе, спагада хворым магла прывесці не толькі Машу, але i нас з Лінай да трагедыі.

Нямала было хворых на сухоты. Вяртаючыся ад ix, Маша старанна мыла рукі ў амбулаторыі, чысты халат мыла паўторна.

Аднойчы, пасля паходу ў Будзішча, я ўгледзеў яе нязвыкла ўзбуджанай. Насцярожыла, што яна не цалуе, не лашчыць дачку.

— Была ў туберкулёзніка?

Маша, характэрна прыжмурыўшыся, задумалася, рашаючы дылему: казаць ці не казаць?

— Мала што была...

— Адвезла ў бальніцу?

Уздыхнула цяжка.

— Не. Былі з Акулінай у Галі Бондаравай. Згасае дзяўчына: адкрытая форма, дыханне не з хрыпам — са свістам. Не есць нічога. I маці яе папрасіла: «Дзеткі, можа, яна з вамі з'ела б малачка з тварагом». I мы селі. I сёрбалі з адной міскі. Нельга было адмовіць. Даць зразумець, што жыццё яе згасае? А ёй так хочацца жыць! Каб ты пабачыў, там сам сеў бы...

Відаць, я не сеў бы сёрбаць з адной міскі, бо жэст жонкі i акушэркі не мог зразумець.

Да таго я ніколі не павышаў на Машу голас — так асцерагаў яе i свае пачуцці, помнячы, што яна была гатова на рашучы крок. А тут не вытрымаў. Пасінелы ад страху, гневу — перажыць вайну, каб памерці ад сухот? — ашалела закрычаў:

— Ты звар'яцела? Дзіця загубіць захацела? Фельчарка бязмозглая! У Акуліны тваёй што галава, што жывот — адным... набітыя. А ты ж... ты разумны чалавек! Здавалася мне...

Дзіўна, вострая на язык, яна нічога не адказала на мой істэрычны крык, яна даравала нават непрыстойны сялянскі эпітэт. I я зразумеў, што спалохана мая дарагая жонка не менш за мяне. Тыдні тры адварочвалася ад малой, кал i тая лашчылася. Клалася асобна спаць. А потым кінула мне ўедлівы жарт:

— Ты ўсё яшчэ баішся мяне пацалаваць? Нікчэмны баязлівец! Глядзі — развучышся. Ці маеш на кім практыкавацца?

Бог быў літасцівы да нас, маладых. Хоць як сказаць літасцівы... Маша часта здзіўляла. Не, тады гэта не здзівіла — узрадавала незвычайна. Калі мы трохі пабагацелі, не галадалі ва ўсялякім разе, Маша раптам спытала:

— А ты не хочаш другое дзіця?

О, якое шчасце! Вядома ж, хачу! Хтось з сучаснікаў можа сказаци: маладая бяздумнасць. Не! Дзяцей пасля вайны w раджалі самыя бедныя i не баяліся. A ў нас жа была цвёрдая ўпэўненасць, што яшчэ год-два — i мы будзем жыць як людзі. А што гэта за сям'я — з адным дзіцем?!

Але доўгае галаданне знясіліла арганізм маладой жанчыны. Першае гора — выкідыш. Я не проста перажываў, я моцна спалохаўся за яе здароўе. Пакуль хварэла, прыбягаў са школы на кожным перапынку. Нікому не казаў, якая хвароба ўлажыла Марыю Філаіаўну ў ложак, але бабы народ здагадлівы, толькі ў здагадцы ix крыўдным было, што лічылі: аборт.