Іван Шамякін - Пошукі прытулку

Пачаліся пошукі блізкіх па радыё — штодзень перадавалі пасланні франтавікоў i тых, хто паспеў выехаць у глыбокі тыл. Гэта былі кранальныя пісьмы, асабліва калі людзі знаходзілі адзін аднаго: «Дарагі Ваня! Мы пачулі тваё пісьмо. Я з дзецьмі знаходжуся ў Куйбышаўскай вобласці, мой адрас...».

Я напісаў некалькі лістоў на радыё, шукаючы Машу. I нейкая «жартаўніца» адказала на мой палявы адрас. Вельмі ўсхвалявала мяне гэтае пісьмо. Почырк не Машын. Але подпіс «Твая Маша» i паведамленне, што з Гомеля мы выбраліся шчасліва, што Леначка здаровенькая. Што гэта было? Недзе ваяваў яшчэ адзін Іван Шамякін? Але чаму жанчына не дала свой адрас? Жарт? Для такога часу вельмі жорсткі. З пошукамі блізкіх так не жартавалі. Прысылалі пісьмы ў адказ на радыёпошук, але сур'ёзныя, шчырыя. Адзін такі ліст — Жэні Бугровай, якая выехала ca Смаленска ў Свярдлоўск, стаў пачаткам нашай доўгай перапіскі. Колькі пісем я напісаў ёй ужо з Гомеля, тайна ад Машы. Тая мне «да запатрабавання» на Гомельскі паштамт адказала хіба аднойчы, бо ў канцы вайны была прызвана ў армію i там выйшла замуж. Але я ўдзячны ёй за... «літаратурную практыку». Яна была адукаваная дзяўчына, начытаная, пісала цікава, з развагамі на шмат старонак. Зразумела, што я стараўся, як кажуць, «не ўдарыць тварам у гразь». Яна мне пра раман Дастаеўскага, якога я да вайны не чытаў, я ёй — пра баявыя подзвігі, рэальныя i сачыненыя. Чамусьці я ёй сачыняў з лёгкай душой, лічачы гэта не маной, а творчасцю; гэта развівала маю фантазію. Я набіваў руку «як сачыніцель». Пісьмы былі доўгія; пасля перадыслакацыі ў Петразаводск i далей — у Польшчу i Германію — турбот з паперай не было. З нашых лістоў можна было сачыніць «раман у пісьмах». Але яе пісьмы Маша спаліла — не паверыла, што мы не бачылі адзін аднаго.

У «Начных зарніцах» пачатак біяграфічны з выдумкай эпізоду з нямецкімі дыверсантамі. I сям'я Траянавых — сям'я Кротавых: той жа бацька, зварот сясцёр, сына ў родную хату, што прымусіла мачыху пакінуць яе. «Баявыя эпізоды» — мастацкі вымысел. Не было ў Церусе маладзёжнага падполля. Але людзі ваявалі, у прыватнасці бацька — Філат Азаравіч Кротаў. Нейкі час ён рабіў пісарам пры старасце. Прыйшлі нашы — Філата «замялі»: служыў немцам. Аплакалі дочкі бацьку. I плакалі, i лаялі: прасілі ж не ісці на службу. Але праз ты дзень ці два Філат Азаравіч вярнуўся. I тады толькі расказаў дочкам усю праўду. Былы партызанскі камандзір, які заняў у Гомелі высокі пост, пацвердзіў яго паказанні органам: не сам ён пайшоў лічыць пастаўкі акупантам — па заданні партызан, доўга з'яўляўся ix сувязным. Але даведак стары ні ў кога не ўзяў i праз некалькі гадоў райком партыі адмовіў у прыёме ў рады КПСС яго сыну Мікалаю, інваліду вайны, загадчыку фермы, з-за таго, што бацька, па чутках, запэцкаў сябе ў акупацыю. Доўга разбіраліся.

«Пошукі сустрэчы» — суцэльны вымысел. Акрамя аднаго эпізоду: пахода Сашы-Машы за Дняпро, да сваёй былой гаспадыні Ані. Маша расказала: сасніла сон, што я там. У вайну верылі снам, варажбе. Не магла не пайсці. Можна ўявіць сілу яе пачуцця, прагу ўбачыць мужа, калі ўлетку 1942 года ў час разгулу i сапраўдных партызан, i бандыцкіх атрадаў (былі такія, я апісаў правакацыйны «партызанскі» атрад яшчэ ў «Глыбокай плыні») пайшла па дзікіх балотных, лясных мясцінах міжрэчча, праз паліцэйскія гарнізоны ў Дзятлавічах, Холмечы, Рудні. Акрамя злых людзей, у вайну i ваўкоў развялося незлічона.

Акрамя гэтага паходу, Маша рызыкавала неаднойчы i разоў колькі была на краі гібелі. Ішла ў Навабеліцу (20 кіламетраў), каб выменяць нейкія два дзесяткі яек на соль; соль была галоўным дэфіцытам. Апраналіся для такіх паходаў маладыя пад старых бабуль — у лахмоцце, нават валасы пасыпалі попелам i пэцкалі твар. Абагнаў грузавік з нямецкімі салдатамі. Магчыма, па абрысе вузялка ўбачылі фрыцы, што нясе бабуля. Адзін «знаўца» мовы закрычаў:

— Матка! Яйкі дай, дай-дай — i ту-ту марш на Хомель, — падвязём, маўляў.

Маладая гарэзлівасць часам i ў незвычайных абставінах штурхае на неабдуманыя ўчынкі. Маша паказала аматару яек фігу. Абураны фашыст ускінуў аўтамат. Шчасце — сусед яго (былі i сярод немцаў людзі) ударыў па аўтамаце, i чарга высекла іскры на шашы. Смерць, гвалт падсцерагалі на кожным кроку. Але трэба было жыць! Філат Азаравіч i Мікалай, выдатныя бандары, рабілі бочкі. Але як прадаць ix? Зімой Вольга i Маша запрагаліся ў санкі-самацяжкі, грузілі на ix бочкі адна ў адну i везлі ў Навабеліцу (у Гомель праз мост цераз Сож з такім грузам не пускалі) ці часцей (лепшы «бізнес»!) — на Украіну, у Рэпкі — за трыццаць вёрст. Туды i назад — 60! Унучкі нашы не верылі, калі бабулі расказвалі ім пра такія паходы. Мне сорамна за ўнучак, якім ад Ждановіч да дачы (тры кіламетры) прайсці клопат. Гераіняй жонка мая i яе старэйшая сястра Вольга, святая праведніца, сябе ніколі не выдавалі. Але помнячы дурныя лыжныя паходы ў Запаляр'і (да вайны) на 20-30 кіламетраў, я з вялікай натугай мог уявіць, як дзве згаладалыя жанчыны цягнулі санкі з бочкамі. Выйгрышны эпізод для аповесці, але я не выкарыстаў яго, гераічныя сцэны падпольнай дзейнасці здаваліся больш натуральнымі, чым суровае жыццё.