Іван Шамякін - Пошукі прытулку

— Як гэта горка, Ваня! Чаму мы такія бедныя? Калі ў цябе чаго не будзе хапаць, ты мне паведамі, я куплю i прышлю.

У бацькоў я апрануўся ў самае горшае, у такіх лахманах ехалі ўсе астатнія. I здарылася так, што месяцы праз тры пры праверцы асабістых рэчаў у мяне не хапіла аднаго стаптанага чаравіка, i я мусіў пісаць Машы, i яна прислала новыя жоўтыя чаравікі, кашулю, цёплыя шкарпэткі; старшыну здзівіла: такое дабро будзе гніць тры гады! Шкарпэткі надзець нельга было. Толькі смярдзючыя анучы.

Сумна i горка ўспамінаць: у пачатку вайны нейкі «геній» даў каманду: асабістыя рэчы адаслаць дадому. Куды? Большая частка Беларусі была захоплена немцамі. Але чаравікі i шкарпэткі я забраў, як дарагую памяць, i доўга трымаў у ранцы; нейкі правершчык са штаба дывізіёна ці корпуса выявіў ix, канфіскаваў ды яшчэ ўляпіў камандзіру гарматы пяць нарадаў за тое, што дрэнны прыклад паказваў байцам сваім; амаль кожны з ix трымаў нештд Цывільнае — матчына ці нявесціна. Дрэнныя псіхолагі былі нашы начальнікі, найгоршыя з ix — інтэнданты.

На ўсё жыццё запомніўся балючы смутак i ў доўгай дарозе ад Гомеля да Мурманска, i там, у Запаляр'і, дзе ўжо ў канцы кастрычніка ляжаў глыбокі снег i светлы дзень працягваўся нейкія тры гадзіны.

А самае цяжкае было: немагчымасць пісаць Машы штодня, як абяцаў. На «личное время» адводзілася па гадзіне два разы ў тыдзень, ды i ў гэтыя гадзіны шмат хто з нас, курсантаў, чысціў бульбу ці туалеты, a ўсе іншыя мылі i прышывалі падкаўнерыкі.

Я папрасіў дазволу пісаць у сталоўцы ў пасляабедзенны «ціхі час». Мой камандзір разліку засмяяўся на такую просьбу. Але я адважыўся звярнуцца да камандзіра батарэі армяніна Папіка Тамразяна.

— Што пісаць?

— Апавяданні.

— Друкаваўся?

— Так, — не друкаваўся, але меў адказы ад самаго Міхася Лынькова на мае апавяданні, дасланыя ў «Полымя рэвалюцыі». Насіў гэтае пісьмо ў кішэні. Паказаў камандзіру. Прачытаць па-беларуску армянін не мог. Паверыў на слова i пранікся да мяне своеасаблівай павагай, бо выйшаў з інтэлігентнай музычнай сям'і. I я атрымаў дазвол пісаць у «мертвый час», як называлі гэтую гадзіну. Разы два Тамразян зазірнуў у сталоўку: чым я займаюся? Пісаў. I ён здзіўлена хітаў галавой, яўна задаволены маёй настойлівасцю: ахвяраваў сном. А сну не хапала, на занятках па будове пушкі, прыбора кіравання артылерыйска-зенітным агнём, палітпадрыхтоўцы мы бязбожна спалі, я ў тым ліку: Запаляр'е, зіма, недахоп кіслароду ўвогуле, а тым больш у цесных зямлянках.

Між іншым, калі праз шмат гадоў мы сустрэліся ў Маскве ў Віктара Вольскага, у якога проста быў талент па пошуках аднапалчан, адстаўны палкоўнік Тамразян успомніў мяне толькі тады, калі Віктар са смехам нагадаў:

— Гэта той, што пасля абеду пісаў у сталоўцы. Лічыце, што вы яго зрабілі пісьменнікам.

Маша пісала радзей, i я пакутаваў ад прыступаў дурной рэўнасці, ажно пакуль яна не напісала, што ў нас будзе дзіця. Вельмі ўзрадавала гэта мяне i неяк душэўна заспакоіла.

Пра пачатак вайны я, бадай, поўна i аўтабіяграфічна напісаў у аповесці «Агонь i снег», якую крытыкі прызналі лепшай у пенталогіі. I ўжо ў старасці дапоўніў паказ свайго ўдзелу ў абароне Мурманска ў рамане «Зеніт». Пра воінаў-дзяўчат хацелася напісаць даўно, але, прызнаюся шчыра, баяўся Машынай... не тое што рэўнасці, пэўнага незадавальнення, а ёй жа перадрукоўваць вялікі раман. Баяўся дарэмна: «Зеніт» яна ацаніла гэтак жа высока, як i «Сэрца на далоні», «Атланты...», «Гандлярку...». А жонка мая была самым аўтарытэтным крытыкам i ніколі не памылялася: што хваліла яна — хвалілі ўсе, калегі i чытачы, што прымала з маўклівым скепсісам — тое i ў чытачоў не выклікала захаплення.

Месяцы праз два пасля пачатку цайны я атрымаў Машын ліст, што ў нас 10 ліпеня нарадзілася дачка; пісала яна яшчэ з бальніцы ў Холмечы, немцы былі пад Смаленскам, а на палескім напрамку не ўзялі яшчэ Гомель. Навошта ім было лезці ў балоты? Варожая авіяцыя няспынна (палярны ж дзень!) бамбіла порт, станцыю, горад. Батарэя, дзе я ўжо камандаваў разлікам, выпускала сотні снарадаў за суткі. Не веру тым, хто сцвярджае, што краіна не рыхтавалася да вайны. Адкуль на далёкай поўначы было столькі снарадаў? I пазней, калі фіны перарэзалі Кіраўскую дарогу, мы ніводнай гадзіны не заставаліся без боепрыпасаў.

У такой напружанай абстаноўцы, пад бомбамі, я пісаў Машы пра сваю радасць ад нараджэння дачкі. Я верыў у жыццё! Я верыў, што яна эвакуіруецца, не задумваючыся, як гэта зрабіць з грудным дзіцем. Думаю, што лісты тыя ў Беларусь палявая пошта ўжо не адсылала.