Іван Шамякін - Сцягі над штыкамі

Аднойчы, калі я позна ўвечары вярнуўся ад Катрусі, казарменная плошча гудзела тысячамі галасоў. Не зважаючы на дождж, ішоў мітынг, вельмі бурны. Ішоў, па сутнасці, у цемры, бо некалькі цьмяных газавых ліхтароў перад уваходам у казарму не асвятлялі нават трыбуну, з якой выступалі прамоўцы. Твараў не відаць было, але па гомане адчувалася, што салдаты моцна ўзрушаныя.

У мяне быў ключ ад запасных дзвярэй, праз якія я адразу трапляў у каморку, дзе жыў з каптэнармусам,— каб не ісці праз усю казарму, не грукаць ботамі ў даўжэзным калідоры. I тут я адразу сцяміў, што праз казарму я хутчэй траплю да трыбуны i хутчэй, чым распьггваючы салдат, якія апынуліся з краю, даведаюся, чаму полк узняўся ў такі позні час i мітынгуе пад дажджом.

У пустым калідоры казармы я сутыкнуўся са Свірскім i здзівіўся, што старшыня палкавога камітэта не на мітынгу. Выгляд у яго быў разгублены i спалоханы, шынель не зашпілены, шапка набакір. А ён жа часта гаварыў пра дысцыпліну. Кінуўся да мяне, як бы ратуючыся.

— Жмянькоў! Добра ведаеш дарогу да кватэры камандзіра?

Дзіва што! За паўтара месяца вывучыў кожную вуліцу, кожны дом, нават выбоіны на тратуарах!

— Паедзеш з ад'ютантам, пакажаш дарогу. Прывязіце пана падпалкоўніка. У палку бунт.

— Які бунт?

— Маршавая рота адмовілася ехаць на фронт.

Выпадак у той час нярэдкі, пра такія бунты пісалі газеты, расказвалі бальшавіцкія прамоўцы. Але ўсё-такі здарэнне незвычайнае. Я ведаў, што такое вайсковая дысцыпліна, ведаў, што перад штабам акругі, перад урадам за полк адказвае камандзір. Таму згадзіўся суправаджаць ад'ютанта.

Паехалі на парцы добрых коней у брычцы на мяккіх рысорах. На глухіх вуліцах са сляпымі дамамі — рэдка дзе свяцілася акно ці працэджвалася святло ў шчыліны аканіц — гулка стукалі капыты коней па бруку, барабаніў дождж па скураной будцы брычкі. У цэнтры — на набярэжнай, на Неўскім, на Ліцейным — яшчэ шумела жыццё. Гулялі пад парасонамі афіцэры i паненкі. Свяціліся вокны рэстаранаў, гучала музыка. Пра гэтыя рэстараны многа гаварылі ў палку. У Піцеры галадалі рабочыя, салдаты атрымлівалі паўфунта хлеба, a ў рэстаранах гэтых, казалі, хіба толькі птушынага малака не падавалі. За вечар буржуй ці багаты афіцэр прагульваў там больш, чым рабочы зарабляў за месяц.

Ад'ютант панура ўздыхаў, гледзячы на гэтыя спакусы. Калі я спытаў, ці наведваецца пан прапаршчык у такія рэстараны, ён злосна вылаяўся i загадаў мне памаўчаць. Мяне здзівіў такі яго настрой, звычайна на службе прапаршчык гэты быў мяккі i гаваркі чалавек.

У Залонскага былі госці, i ён выйшаў да нас у пярэдні пакой. Калі адчыніліся дзверы ў гасціную, мяне моцна ўразіў голас аднаго з гасцей — здалося, гаварыў ротмістр Ягашын. Залонскі выслухаў даклад ад'ютанта аб тым, што робіцца ў палку, на дзіва спакойна. На просьбу старшыні камітэта неадкладна прыехаць у полк адказаў зняважліва:

— Перадайце, прапаршчык, гэтаму ідыёту, які хваліўся веданнем салдацкай душы i сваім уплывам на салдат, няхай сам сёрбае кашу, якую заварыў. Гэта яго ідэя — з ротай.

— Старшыня камітэта лічыць, што трэба папрасіць казакоў...

Залонскі зарагатаў нядобра, зларадна.

— Лагічны шлях такога рэвалюцыянера, як Свірскі,— сказаў ён,— Але мяне асабіста не спакушаюць лаўры Карнілава. Сашка Керанскі — лідэр партыі, да якой належыць Свірскі, няхай яны дамаўляюцца паміж сабой. Прашу прабачыць, панове, у мяне госці.

Безумоўна, для насмешкі Залонскі i мяне залічыў да паноў. Але не гэта кранула мяне. Здавалася, за два гады я добра ўведаў свайго камандзіра i разумеў нават самыя нечаканыя яго ўчынкі. З таго вечара я перастаў разумець яго. Хто ён? За што стаіць? Мабыць, i ад'ютант нічога не разумеў, бо па дарозе назад спачатку маўчаў у глыбокай задуме, пасля мацюкнуўся i даверліва сказаў:

— Храновыя нашы справы, Жмянькоў.

Хацелася спытаць: «Чые справы?» — але я спытаў:

— Чаму?

— Каб я ведаў чаму, то ведаў бы, у які бок падацца. А цяпер ведаю адно: неабходна знайсці начную карчму i напіцца.

Прыйшлося мне ехаць у полк аднаму. На Васілеўскім баку, адразу за Мікалаеўскім мостам, мяне запыніў патруль — два матросы, два рабочыя. Зазірнулі ў брычку, спыталі, куды я ездзіў. Не мог я тлумачыць, чаму езджу пасярод ночы. Сказаў паўпраўду: завозіў на кватэру камандзіра палка. Адзін з матросаў пацікавіўся, як мой камандзір настроены. Я адказаў, што ён — за рэвалюцыю. Рабочы засмяяўся.

— За якую?

На гэта я не меў што адказаць, хоць адразу здагадаўся, што перада мной — бальшавікі. Але менавіта праз гэта я не мог сказаць, бо сапраўды не ведаў, за якую рэвалюцыю Залонскі. Матрос паклікаў рабочага: