Іван Шамякін - Сцягі над штыкамі

Працаваць я ўмеў. Працаваў дома цяжка, асабліва апошні год. Таму дзяншчыцкая работа здалася амаль забаўкай — падмесці, падаць абед, віно, прышыць падкаўнерык ці гузік, занесці пакет, паклікаць, каго трэба. Кемлівасці ў мяне не бракавала. Адным словам, Залонскаму не спатрэбілася вялікіх намаганняў, каб за які тыдзень, не больш, навучыць мяне прыслужваць яму i іншым панам.

Ласкай пакарыў прыгожы адукаваны афіцэр мае сэрца. I спакоем, уважлівасцю, хітрым уменнем гаварыць як з дарослым, з роўным. Аднак ніколі не дазволіў ні сабе, ні мне пераступіць нейкую вельмі акрэсленую мяжу паміж намі, я кую ён адразу правёў i якую я ўвесь час адчуваў. Але тады мяжа тая здавалася мне зусім натуральнай: хто ён, а хто я! Хіба мог я нават падумаць, што магу калі-небудзь памерацца з ім!

A ўвогуле чалавеку нямнога трэба, нават даросламу, не кажучы ўжо пра хлапчука; даволі, каб вышэйшы, дужэйшы — той, хто над ім, паляпаў па плячы, сказаў цёплае слова, працягнуў пернічак — i чалавек, калі ён не вызваліўся ад забабонаў сацыяльных, рэлігійных, палітычных,— гатовы тут жа ператварыцца ў лакея i аддана служыць свайму дабрадзею.

A Залонскі ўмеў зачараваць не толькі такога смаркача, якім быў я! О, як ён гэта ўмеў! Нават у адносінах з барадатымі салдатамі!

Я не адразу зразумеў, што не ён старшы ў батальёне, што камандзір — падпалкоўнік Шувалаў, а Залонскі начальнік штаба. Але Шувалаў быў глухаваты пасля кантузіі, маўклівы, заўсёды п'яны, i ўсю ўладу ў батальёне трымаў штабс-капітан. Яго не баяліся. Яго любілі. Салдаты любяць дэмакратычных афіцэраў.

Толькі Іван Свірыдавіч сказаў, калі я пахваліўся, што буду дзеншчыком:

— У яго служыць лёгка — друг народу.

Але, здалося мне, сказаў з насмешкай. Хоць я цягнуўся да гэтага салдата — свой чалавек, насмешка яго не падабалася. Між іншым, як разумею цяпер, Залонскі паклапаціўся, каб я не быў пад уплыв ам радавога Галадушкі. На трэці дзень службы мяне перасялілі з салдацкай зямлянкі ў зямлянку каптэнармуса i фельдфебеля. Яны спачатку сустрэлі варожа, але хутка змянілі свае адносіны. Калі я ўбачыў, што i фельдфебель i унтэры пачалі амаль ліслівіць перада мной, то — грэшны, каюся праз пяцьдзесят з нечым гадоў — задраў нос. Пра дамоўку ўспамінаў толькі ўначы, прачынаючыся ад сноў,— тады сціскалася сэрца, агортваў смутак. A ўдзень круціўся, лётаў, як тая вавёрка, па траншэях, на КП, у склад, на кухню, спазнаваў таямніцы службы, спрытна казыраў афіцэрам — i пра іншае забываўся, прываблівала ўся мішура, засмоктвала балота вайны, думалася пра новыя подзвігі. Нават у часе артылерыйскіх налётаў больш так не хаваўся i не дрыжаў. Залонскі заклікаў да смеласці i сам паказваў прыклад. Трэба сказаць праўду — баязліўцам ён не быў.

Вучыў мяне не толькі дзяншчыцкай службе. Больш. Расказваў пра «устройство Государства Российского» — найвялікшай імперыі, на чале якой стаіць усемагутны i наймудрэйшы з цароў — Мікалай Другі, Самадзержац Усяе Русі, Вялікі Князь польскі, літоўскі, курляндскі, фінляндскі, i гэтак далей, i гэтак далей. Але я ніяк не мог запомніць усіх царскіх тытулаў. Пра цара Залонскі гаварыў з такой жа пашанай, як пра бога. Кніжачкі з салдацкай бібліятэкі даваў чытаць. Цікавыя кніжачкі. Хітрыя. Тоненькія, просценькія. I ўсё пра мудрасць цароў i пра подзвігі салдат — верных служкаў царскіх.

I поп ca мной часта гутарыў. Малітвы паўтаралі — тыя, якія я ведаў. I новыя вучылі. Сэнс малітваў тлумачыў. Адным словам, рыхтавалі мяне да нечага.

Гэта нешта прыйшло тыдні праз два. З газетай прыйшло, якую прывёз веставы штаба дывізіі ў халодную i дажджлівую раніцу. У тую раніцу нават немцы маўчалі — не стралялі. У суседзяў недзе, праўда, бухалі пушкі, а «нашы немцы» мелі бога ў сэрцы: была нядзеля. Афіцэры можа да відна гулялі ў карты i спалі позна. Мы з дзеншчыком камандзіра батальёна цішком, ступаючы на насочкі, прыбіралі ca стала рэшткі ix балявання. Тут у бліндаж, як вецер, уварваўся мокры пасыльны. Мы на яго зашыкалі. Але дывізійныя кур'еры не вельмі баяліся афіцэраў-франтавікоў. Знарок грымнуў так, што разбудзіў i Залонскага i ротмістра. Адзін глухі ІІІувалаў не прачнуўся. Капітан, не вылазячы з-пад коўдры, разарваў тоўсты пакет — у ім былі газеты, некалькі газет. Прабег па адной вачамі i заззяў увесь, закрычаў:

— Панове! Панове! Ягашын! Будзі камандзіра! — падхапіўся, абняў ротмістра, трусіў за плечы соннага камандзіра,— Вадзім Паўлавіч! Вадзім Паўлавіч! Ды прачніцеся вы!

— Што? Трывога? — лыпаў вачамі стары падпалкоўнік.