Іван Шамякін - Сцягі над штыкамі

— Дзядзечка, мне ж дадому трэба. Я пайду...

Ротмістр не адразу нават зразумеў.

— Да якога дому?

— Да сваіх. Да маткі... У Аіпуны.

— Ты што — ашалеў? Чуў, якога шуму нарабілі? Акрамя таго, я маю загад даставіць цябе ў полк жывога ці мёртвага.

Гэтае «ці мёртвага» страшэнна ўразіла хлопца. «Навошта я ім, ды яшчэ мёртвы?»

Спалоханы, ён больш i не падумаў, каб уцячы. Паслухмяна пайшоў цераз балота. Зноў наперадзе.

— Вось так тутэйшы хлапчына Піліпок Жменька стаў радавым 117 Кацярынаслаўскага пяхотнага палка 2-й арміі Піліпам Жмяньковым,— перапыняючы расказ, заключыў генерал з сумнай усмешкай.

Я зразумеў: тая далёкая кастрычніцкая ноч была мяжой, ад якой пачыналася зусім іншая біяграфія, іншы лёс, ды i сам чалавек зрабіўся другі.

Пра сваё лапцюжнае маленства генерал расказваў з замілаваннем, прачуласцю, падрабязна, дэталёва, але трохі як бы адасоблена: пэўна, не толькі нам, слухачам, але i самому яму здавалася, што расказвае ён не пра сябе, а пра некага іншага. Не дарэмна, відаць, i форму расказу выбраў такую — ад трэцяй асобы: герой — не я, а ён — той далёкі хлопец.

Даўно астылі рэшткі нашага грыбнога супу, засохлі на газеце скібкі хлеба. Згарэла галлё, якога мы з Міхасём нацягалі, чакаючы генерала. Невысокае вераснёўскае сонца, якое апоўдні выглянула з-за хмар i добра яшчэ прыпякала, пачало хавацца за маладыя сосны, што абступалі прасеку, на якой мы так утульна асталяваліся.

— То можа час i дадому, — сказаў генерал, глянуўшы спярша на сонца, пасля на гадзіннік.— Па дарозе даскажу.

— Ды не, Піліп Рыгоравіч, дарогі, здаецца, будзе мала. Даскажыце тут. У лесе лепш слухаецца. Пэўна ж самае цікавае ў вас наперадзе.

— Можа не самае цікавае, але былі яшчэ прыгоды. Што ж, калі маеце такое жаданне, то давайце нарыхтуем дровы, каб агеньчык трашчаў. А заадно разамнёмся трохі. А то памлелі мае старыя ногі.

Аднак падняўся ён з зямлі больш спрытна, чым мы, маладзейшыя. Узброіўся сякерай.

Прыцягнулі цэлую гару галля.

Весела палыхнула полымя кастра...

— Праўда, салдатам зрабілі мяне не адразу. Дзён колькі я быў ніхто, прыблудны хлопчык у салдацкай зямлянцы. На мяне як бы забыліся. Паны афіцэры забыліся.

На другі дзень пасля начнога паходу я чакаў, што штабс-капітан Залонскі пакліча i зноў скажа словы, якія ўзбадзёраць,— скажа, калі я вярнуся дадому. Але ніхто не клікаў. Самому ісці ў афіцэрскі бліндаж было боязна. Блукаў па траншэях у надзеі спаткаць Залонскага, ды той быццам знік з батальёна.

Ротмістр Ягашын сказаў на балоце: «Ведаеш, што такое ваенная тайна? Трымай язык за зубамі пра тое, што адбылося ў гэтую ноч,— нікому ні слова».

Але я не вытрымаў. Раніцой Іван Свірыдавіч спытаў:

— Куды цябе цягалі на ўсю ноч?

I я расказаў праўду. Я ўвогуле не ўмеў маніць. A схлусіць такому чалавеку — усё роўна што дзядзьку Ціхану. A хіба ж дзядзьку не расказаў бы я ўсё, няхай бы хоць пеклам пагражаў вусаты ротмістр?

Іван Свірыдавіч нахмурыўся, калі я расказаў пра напад на батарэю.

— I многа парэзалі ix, немцаў?

— Не. Хіба аднаго. Ён закрычаў нечалавечым голасам. Чаркесы ўцяклі. Ротмістр лаяў ix. Называў палахліўцамі.

— Мяснік, сукін сын, гэты ротмістр,— у злосці сказаў Іван Свірыдавіч.

Я не разумеў злосці яго.

Успомніўшы ротмістраў наказ i сваю размову з Іванам Свірыдавічам, я пачаў думаць: караюць мяне за тое, што не ўмеў хаваць тайны ваеннай. За гэта могуць доўга не пусціць дадому. Каб правучыць. Могуць зусім не пусціць. Ад думкі такой халадзеў. Маці ж памрэ ад гора. Хто араць будзе, сеяць?

У дадатак да сваіх душэўных пакут, у той дзень аДчУЎ я ўвесь жах вайны. Да таго пры ўсёй цвярозай сялянскай развазе я ўсё яшчэ аставаўся хлапчуком-рамантыкам, якому хацелася подзвігу, славы.

Немцы, напэўна, вырашылі адпомсціць за начную вылазку рускіх, за страх, які перажылі, i якраз жа ў абед, калі салдаты з акопаў пацягнуліся па траншэях да палявых кухняў, зрабілі нечаканы моцны артылерыйскі налёт. Казалі пасля — паўгадзіны стралялі. А мне, гаротнаму, здалося — дзень i ноч: навокал то святлела, то засцілалася цемрай. Малацілі па зямлі, як цапамі.

Я таксама ішоў да кухні, калі разарваўся першы снарад. Мяне, навічка, яшчэ пацягнула глянуць — дзе, як? Але нехта з салдат схапіў за каўнер, зацягнуўу вузкую i глыбокую бакавую траншэю. Траншэя канчалася пакрыццем з бярвенняў у два ці ў тры накаты. Але пакуль мы прыбеглі, у шчыліну тую набілася людзей, як селядцоў. Тады той жа незнаемы салдат штурхнуў мяне ў яму ад снарада — дагэтуль жыве ў арміі перакананне, што снарад ніколі не трапляе ў старую варонку.