Іван Шамякін - Сцягі над штыкамі

Над намі, здавалася, расколвалася неба, пад намі — сутаргава ўздрыгвала i лопалася зямля: пясок, камякі, трэскі, анучкі нейкія, а можа часткі цела чалавечага — ляцелі ўгору i падалі на нас, засыпалі ў яме жывых. Дагэтуль помню, які смяртэльны страх апанаваў мяне. Да таго многа розных страхаў перажыў я, але такі ўпершыню — калі здалося, што гэта канец, што я пахаваны ўжо. Бегчы, уцякаць? Паспрабаваў вылезці з ямы, шкроб пальцамі зямлю, да крыві здзіраючы пазногці. Але блізкі разрыў адкінуў назад, у магілу, i ўсё перавярнулася дагары: унізе — нябесная бездань, а нада мной — зямля, увесь цяжар яе. Зямля забіла вушы, рот, вочы, i я нічога не чуў, нічога не бачыў i... не адчуваў. Нават страх знік, бо, здавалася, ратунку няма, а таму няма чаго трапятацца i кідацца: ляжы ціха, канай i чакай, калі ангелы панясуць цябе на неба — пра такое шчасце расказваў нам у школе айцец Яўстафій. Але, мабыць, бог не хацеў яшчэ пускаць да сябе, i неба, шэрае, асенняе, доўга, бясконца доўга кідала на зямлю маланкі i гром.

Калі раптам сціхла i пачуўся чалавечы голас: «Жывы?» — здалося мне, што гэта пытаюць ужо на небе, бо на зямлі сто гадоў не было такой цішыні. Не адразу паверылася, што я жывы. Падняў мяне на ногі той жа салдат, што цягаў за каўнер па траншэі.

— Маліся богу. Пранесла,— сказаў салдат.

Але бога ў душы маёй пе было, была там пустэча, цёмная i глухая, як бяздонная яма. Аглушаны, душэўна паранены, я хадзіў як цень.

Пад вечар хавалі забітых. На вясковых могілках вярсты за паўтары ад пазіцый. Адпявалі нябожчыкаў два папы ў чорных рызах. Дымілі залатымі кадзіламі, нараспеў чыталі імёны тых, хто ляжаў у дамавінах, не такіх, як рабілі ў вёсцы нашай — з дошак, а як скрынкі — з шалёўчын. Дамавіны стаялі каля даўжэзнай магілы. Я налічыў ix дзевятнаццаць. Нябожчык у адной быў накрыты белай прасціной, пасля казалі —не знайшлі галавы. У другой дамавіне я пазнаў таго фельдфебеля, які ўчора — не верылася, што гэта было ўсяго дзень назад — адзяваў мяне ў вайсковае, а пасля раздзяваў, бо так чамусьці захацелася афіцэрам.

Зрабілася млосна. Я адышоў ад магілы i сеў пад каржакаватай сасной. Усё іншае ўспамінаецца як страшны сон. Не толькі тое, што адбывалася ў той дзень, але i на другі ці можа нават на трэці. Усё пераблыталася ў галаве. Прасвятленне пачалося са слёз. Далібог, не помню — на другі ці на трэці дзень залез я ў вузкую бакавую шчыліну, каб быць далей ад людзей, падумаў пра свой няшчасны лес, успомніў маці, дзядзьку, i зрабілася так шкада сябе, што я захліпаў, як малы.

Там i знайшоў мяне Іван Свірыдавіч.

— Ты чаго?

— Да-до-му хачу.

Пачухаў салдат патыліцу, уздыхнуў.

— Дадому, брат, i я хачу. Але слязьмі не даб'ешся свайго права. Пайшлі.

Прывёў да афіцэрскага бліндажа. На шчасце наша, штабс-капітан Залонскі выйшаў сам. Іван Свірыдавіч руку пад казырок.

— Ваша благароддзе, дазвольце звярнуцца.

— Я слухаю вас, радавы Галадушка.

Не ў прыклад іншым афіцэрам, Залонскі ўмеў слухаць салдат ветліва, уважліва.

— Чаму гэтага хлапчыну не адсылаюць дадому? Што ад яго яшчэ трэба?

Штабс-капітан задумаўся — нахмурыў бровы, прыжмурыў адно вока, як бы прыцэльваючыся.

— Радавы Галадушка, вы — адукаваны чалавек, а ставіце пытанне так, што я не толькі маю права... я абавязаны... так, абавязаны адказаць проста: «Кру-гом! Шагам арш!» Стоп! Я не раблю гэтага. Я тлумачу: гэты хлапчына чакае ўзнагароды. За свой патрыятычны ўчынак; Жмянькоў прадстаўлены да вышэйшай узнагароды. Hi я, ні нават вы, Галадушка, не пойдзеце ўручаць яму ўзнагароду туды,— з усмешачкай кіўнуў капітан на нямецкія пазіцыі,— Спадзяюся, цяпер вам зразумела...

Не, упарты салдат не хацеў нічога разумець, гэтак жа, як я, прызнацца, мала што зразумеў з ix размовы.

— Высачайшы ўказ будзе надрукаваны?

Капітанаў твар перасмыкнуўся, як бы нехта нябачны сцёр з яго дабрату i лагоднасць.

— Радавы Галадушка, усе мы служым богу, цару, айчыне. Салдат японскай кампаніі Жмянькоў, дзядзька Піліпа, пасылаючы пляменніка, думаў пра нашы вышэйшыя ідэалы... Ён даверыў нам пляменніка, салдацкага сына, i мы паклапоцімся пра яго... Няхай у вас баліць галава па кім іншым. Можаце ісці. А ты, Жмянькоў, астанься.

Вось з таго моманту я стаў салдатам. З таго асенняга адвячорка. Залонскі зрабіў мяне сваім дзеншчыком. I сам умела, цярпліва, не спяшаючыся навучаў быццам бы i не вельмі складаным, але па сутнасці даволі хітрым лакейскім абавязкам, якія ўсталёўваліся стагоддзямі. Панам я да таго не служыў — на сваёй зямлі рабіў. Разы два памагаў бацьку, калі той рабіў у маёнтку на сенажаці ці ў жніво. Але на нашага пана асабліва не скардзіліся, казалі, што плаціць ён лепш за іншых. Праўда, абурэнне супроць паноў я чуў часта, былі ў вёсцы людзі, якія не баяліся сказаць праўду. У нашай жа сям'і бунтароў не было. Наадварот, i бабуля, i маці, i бацька, i асабліва ў школе — настаўнік i поп, вучылі верыць у бога, паважаць старэйшых i багатых, дзялілі людзей хіба толькі на добрых i злых. Адзін толькі дзядзька Ціхан часам кпіў з бога, з цара, але нязлосна, здавалася, абы папалохаць бабулю: тая жагналася i лаяла дзядзьку бязбожнікам, адступнікам, злодзеем. Чаму «злодзеем» — гэтага я ніяк не мог зразумець.