Янка Брыль - Пішу як жыву [Аповесць, апавяданні, мініяцюры, эсэ]

I ў той прымітыўнай песні пра чатырох павешаных ёсць такое, яно нават спявалася вечарамі, нібы бяздарна панылы псалом, у хатах ці на вуліцы, з маладым задорам i рызыкай трапіць на катаванне ў пастарунак i пакуты ў камерах. Урывачак:

Можа, яно ў гэтым выпадку i праўда. Складанасць жыцця, барацьбы. Можа, яно i няпраўда...

Аднак жа i цяжка, i горка так жыць!

Пасля таго, як гэта было напісана, за тры гады не-не ды зноў i зноў вяртаўся да мяне прыкры дакор самому сабе:

Жалезняковіч i два яго таварышы таксама ж былі асуджаны за забойства... I тая асенняя ноч, калі разбуджанаму начлежніку — шворнам па галаве, яшчэ цёплы нялёгкі труп з вёскі да ракі i ў раку, a ўсё асцярожна, ціхенька — гэта таксама ўяўляецца да сцішнаты няпроста. Асабліва калі думаць пра наймаладзейшага, дваццацігадовага, наіўнага дзецюка, начытанага, захопленага летуценніка Паўла... Чаму пра гэтае забойства я расказаў i скупа, i суха, нібыта нават не зусім сваімі словамі, з такім ужо «глыбокім пранікненнем у героя», што i гавару там больш ягоным голасам?

Так яно бывала ў мяне i ў іншых выпадках — думаць i гаварыць за таго, каго хочацца напісаць, паказаць як найлепш.

Але ж гэта не апраўданне, асабліва разважаючы ў непадкупна справаздачнай цішыні, з аддаленасці, як думаецца, самакантролю канчатковага. Не апраўданне i тое, што Павел Арсеньевіч, i калі я пісаў пра яго, i перад тым, i наогул бачыўся мне значна менш змагаром, чым пакутнікам. Калісьці пакутнікам, пасля сумленным работникам, светлым, высакародным чалавекам. Як i Сяржант для мяне — таксама перш i больш за ўсё чалавек i пакутнік, колішняе, маладое «бунтарства» якога бачылася мне малавыразна, было не ў цэнтры аўтарскай зацікаўленасці. Павел i Рафаіл Іванавіч, старэйшы, — пакутнікі i асобы, людзі далека не звычайныя ў сваім асяроддзі, апантаная паслядоўнасць у служэнні працоўным, сумленнасць i добразычлівасць перамагалі для мяне ў гэтых вобразах усё іншае, выводзілі ix з партыйнай замкнёнасці, абмежаванасці дысцыплінай на прастор агульналюдскага, што i рабіла гэтых землякоў, свядомых беларусаў цікавымі, a ў нечым i абаяльнымі, заганяючы ў найглушэйшы закутак памяці амаль усё ценявое.

Так атрымалася, або хацелася, каб атрымалася, у маіх нарысах пра ix абодвух, асуджанага на зняволенне пажыццёвае i на пятнаццаць гадоў. Так я — у Паўлавым выпадку — пераступіў цераз забойства трыма чацвёртага, няхай сабе i трапна выкрытага небяспечнага правакатара. У самым пачатку 1957 года быў закончаны нарыс «Сэрца камуніста», улетку 1958-га я сабраў матэрыял для нарыса «Партрэт старэйшага таварыша», пасля чаго, можна сказаць, з ходу быў уцягнуты дружбай у яшчэ адну зямляцкую, рэвалюцыйную тэму, аднак...

Аднак пасля таго, найдалейшага забойства, з палавіны двадцатых гадоў, пасля забойстваў ужо не групавых, a натоўпавых, калі не юрыдычна акрэсліваць, а хоць бы прыблізна ўявіць шматлюднае азвярэнне, адных увосень трыццаць дзевятага, другіх улетку сорак першага, — забойства яшчэ адно, па дарозе з турмы, двума знясіленымі — трэцяга, калі я душой убачыў яго, яшчэ адно палітычнае азвярэнне, яно стала для мяне апошняй кропляй, што так i адрынула ад «змагароў», хоць таксама ж i пакутнікаў...

1988; 1991

Як сааўтара кнігі «Я з вогненнай вёскі...», які на працягу чатырох гадоў слухаў апавяданні людзей, што прайшлі праз пакуты i смерць ад куляў або ў агні i цудам ацалелі, мяне часамі раздражнялі такія, як найшырэй гуманныя, заўвагі:

«Так рабілі ворагі, фашысты. А што рабілі свае ca сваімі?»

На ўвазе меліся трыццатыя гады. Дый пазнейшыя таксама. I гаварыў гэта адзін з маіх даўніх знаёмых, стары талстовец, непахісны на сваім.

Другі максімаліст, настаўнік на пенсіі, чалавек таксама прыстойны, з разборам начытаны, паглядзеўшы кінафільм Э. Клімава i A. Адамовіча «Ідзі i глядзі», пісаў мне:

«Да назвы трэба дадаць яшчэ два словы, каб было так: «Ідзі i глядзі ад ним вокам. Тады будзе правільна».

Раздражняла i гэта — зноў жа паварот да зверстваў не толькі гітлераўскіх. Як быццам яно не падзяляецца, як быццам i аўтары фільма, як i мы раней, аўтары кнігі, што папярэджвала той фільм, маглі сказаць адразу пра ўсё...

Днямі ў «Літаратуры i мастацтве» з'явілася публікацыя З. Пазняка i Я. Шмыгалёва «Курапаты — даpoга смерці», з апісаннем раскопак на лясной ускраіне Мінска, з жывымі сведчаннямі сучаснікаў, навакольных сялян, са здымкамі, на якіх педантычна аднолькавыя дзірачкі ў патыліцах мноства знойдзеных чарапоў... I гэтае жахліва эпахальнае адкрыццё, хоць i перад ім пра сталінскія рэпрэсіі чулася так нямала, яшчэ раз штурханула маю памяць двума ўспамінамі, ужо i даўнімі. З тых летніх дзён на пачатку сямідзесятых гадоў, калі мы, аўтары кнігі «Я з вогненнай вёскі...», слухалі з жудасным холадам у душы расказы пра зверствы фашыстаў...