Янка Брыль - Пішу як жыву [Аповесць, апавяданні, мініяцюры, эсэ]

«Сыну я пісаў адтуль: «Саша, не жаніея». Намёк ён зразумеў, але ўжо было позна, ужо ён быў уцягнуты ў работу... Скрывілі хлопцы лінію партыі... Да ix далучыліся ўсякія... Цягнулі да бясчынства...»

Сашаў дзядзька па мацеры, стары Дарашкевіч, трохі мацнейшы за Антона Якаўлевіча, на лаўцы перад сваёю хатай гаварыў нам так:

«...Уласцям гэта якраз i спрыяла: яны судзілі хлопцаў як крыміналістаў. Узвалілі на ix усе нявыкрытыя зладзействы, падпал цэркваў у Дольнай Руце i ў Палужжы... Каб настроіць на ix насяленне. Асташын ім толькі дадаваўся. У польскіх газетах было надрукавана пра ліквідацыю банды ў Наваградчыне: Вось да чаго даводзіць камуна!..»

Пішучы пра Жалезняковіча i Сяржанта, я меў багата матэрыялу, было з чаго выбіраць. А тут, сярод чатырох павешаных i трох пажыццёвых, пасля гутарак з ix родзічамі i знаёмымі найлепш выяўляліся толькі Малец i Бахар.

Сашу ішоў тады дваццаць першы год. Бацька расказваў, што ён быў выключаны з шостага класа Наваградскай беларускай гімназіі. Трэба думаць, што за ўдзел у падпольным камсамоле, як i Валянцін Таўлай, i Якуб Мібко, i Анатоль Іверс, гімназісты віленскія. Пра тое, як ён быў арыштаваны, нічога дакладнага не пачулася.

«..„Да суда сядзелі яны дваццаць адны суткі,— расказваў Сашаў дзядзька. — Суд ішоў тры дні. A вешалі на Яна, у дванаццаць гадзін, у турэмнай лазні... На апошняе спатканне — па дваіх на асуджанага. Я з ёю пайшоў. Што там за спатканне! Маці заплакала i пайшла... А ён аддаў мацеры пінжак i кашулю — меншым бра там...»

Ванда Міхалеўская, польская камуністка-падпольшчыца, у 1927 —1928 гадах працавала на Наваградчыне i жыла-хавалася ў Мольнічах. У сваёй кнізе «Sercem i czynem» яна піша пра мясцовых камуністаў, братоў Мальцаў, бацьку Івана Васільевіча — Васіля i Сашавага — Антося, а таксама пра ix жонак, Кацярыну i Вольгу. «У той час, — піша яна, — у першыя гады існавання КПЗБ, нямнога вясковых жанчын належала да камуністычнага i камсамольскага падполля. Аднак яны прымалі актыўны ўдзел ва ўсёй рабоце кампартыі. I так, як Кацярына i Вольга, падзялялі клопаты i небяспекі сваіх блізкіх».

«Што за спатканне! — гудзеў стары Дарашкевіч. З дзіўнай, нібы дурнаватай усмешкай. — Маці заплакала i пайшла...»

Калі ў дваццаць восьмым пасадзілі яе мужа, Вольга не апусціла рук, хоць i засталася ў незакончанай хаце на хутары, з чатырма дзецьмі. «Гонар i надзея сям'і», як піша Міхалеўская, Саша вучыўся ў гімназіі, i маці, сама трохі пісьменная, адна вучыла яго ў Наваградку далей, як гэта было ні цяжка. А потым, калі яна страціла Сашу: «Матчына сэрца, — цытуем далей, — не вытрымала гэтага ўдару. Вольга цяжка захварэла i памерла заўчасна. Пішучы гэтыя словы, я хачу пакланіцца памяці гэтай Маткі, што прысвяціла жыццё сваё i сваіх дзяцей будучыні».

Калі асуджаных вялі па турэмным двары да месца расправы, у лазню, хлопцы спявалі «Інтэрнацыянал». Жырман успамінае:

«Асабліва заномніўся мне Аляксандр Малец. Ён вельмі моцна спяваў i крычаў: «Бывайце, дзяўчаты! Хай назаўсёды застанецца памяць пра нас!..»

Зноў сумная ўсмешка старога Сашавага дзядзькі, яго нетаропкае гудзенне:

«...Беленькія лейчыкі з травы. На крук — i ўсё. Памацае докгар пульс — i ўсё. Па двух у адну скрынку, i пахавалі на ўскрайку могілак, каля вакзала. Не дапусцілі нікога. Усё рабілі самі турэмшчыкі. I вешалі без ката...»

У семдзесят дзевятым годзе безыменная магіла ў бур'яне (яшчэ раз — наша ахова памяці!) па распараджэнні Наваградскага гаркома партыі была раскапана. Па чатырох шкілетах устаноўлена, што гэта яны, тая чацвёрка.

«Адзін шкілет, — піша I. Малец у сваёй «Забытай магіле», — вельмі высокага чалавека. Гэта — Малец Аляксандр Антонавіч, рост якога быў 190 сантыметраў. Знойдзеная рэштка рэменя i спражкі з турэмным знакам...»

Удзел у эксгумацыі прымалі Сашавы малодшыя браты, Аркадзь i Анатоль, які, хоць i не паўналетні ў трыццаць другім годзе, таксама праходзіў у асташынскім працэсе i быў асуджаны на два гады зняволення, якое адбываў у Наваградку. Ад Анатоля i пачаліся пошукі патаемнай магілы. Браты ведалі, які рослы быў ix старэйшы. Яшчэ адзін удзельнік раскопак, А. Чура, убачыўшы рэмень, згадаў, што знаёмы яму паліцэйскі Зяньковіч, які прысутнічаў пры павешанні, гаварыў, што Малец Аляксандр паводзіў сябе тады вельмі агрэсіўна i не даваў накінуць на шыю пятлю. Тады яму звязалі ногі турэмным рэменем.

Вось i ўсё, што да вобраза Сашы... Пры некаторым буйстве фантазіі, можа, i дастаткова, каб напісаць больш. A ў працы дакументальнай свой закон.

Тады, у пяцьдзесят восьмым, Іван Васільевіч настаўнічаў у Ляхавіцкім раёне. Мы з ім спаткаліся, пазнаёміліся толькі праз восем гадоў, у нясвіжскім санаторыі. Ад яго я i ў тыя дні, i да сённяшніх больш пра Сашу не пачуў. А што да пачатку трыццатых гадоў, дык ён, Іван Васільевіч, тады быў далека ад дому...