Янка Брыль - Пішу як жыву [Аповесць, апавяданні, мініяцюры, эсэ]

Пасля таго мінскага акупацыйнага адвячорка, калі ты, падпольшчык, балюча адчуў, што ўжо, здаецца, i выследжаны, ты будзеш яшчэ i ў сядле, на партызанскім кані, на якога цябе, маладога настаўніка з мужна затойванымі пакутамі ад франтавога ранення, будуць часамі падсаджваць сябры, а яшчэ пазней, на працягу пасляваенных гадоў, таварышы па разведцы i цёткі ды дзядзькі ў падмінскіх вёсках будуць з пашанай — найбольшая ўзнагарода! — гаварыць пра тваю колішнюю спакойную мужнасць i светлую чалавечнасць...

Гэта будзе пасля. Яно i было. Я гэта чуў таксама, i неаднойчы. А тады, у сорак другім, у сваім адчайным асочанні, ты, можна думаць, талковы, непалахлівы сувязны, а знешне нярослы, чарнявы і, няцяжка ўявіць, збялелы юнак,— ты, стараючыся не пабегчы, не замітусіцца, спыніўся перад дзвярыма драўлянай царквы. Яна была пустая, дзень несвяточны, i навокал людзей не было. Каля дзвярэй — твой момант! — стаяў пажылы чалавек. Усаджваў ключ у вялікі навясны замок. Няспешна, па-гаспадарску замыкаючы святыню перад тым, як самому падацца дахаты.

За трыццаць з гакам гадоў, щто я цябе бачыў i чуў, нешта не помніцца тзайго крыку. Заўсёды ціха, па-твойму кажучы, акуратна. Ну, а тады? Тады ты сказаў чалавеку сваё так ціха, так блізка, што ён цябе адразу зразумеў. За словамі, так незвычайнымі, неадпаведнымі ды нечаканымі чалавеку адчулася страшная праўда. Ты папрасіў, каб ён не замыкаў, што ты хочаш тут памаліцца. Ён павярнуў свой ключ у іншы бок, асцярожна выняў ca скабы дужку замка, ціхенька рыпнуў старымі дзвярыма — i ты ўвайшоў у пустую царкву...

Сёння мне трэба пашкадаваць, што за столькі пасляваенных гадоў не сабраўся зайсці ў тую несамавіта-сціплую будыніну, каб найбліжэй да праўды ўявіць, як ты — напэўна ж упершыню, бо камсамолец, настаўнік — апынуўся ў той падіконнай, сцішнаватай пустаце i цішыні, гатовай адгукнуцца i на шэпт, у тваёй магчымай пастцы, за сценамі якое смяротная небяспека, ад якое ты абаронены толькі даверам да невядомага чалавека з ключом...

Тут у мяне яшчэ большае шкадаванне, бездапаможная прыкрасць,— што не змагу ні праверыць, ні здагадацца, як доўга ты там прабыў, дзе заставаўся стараста: ці ён замкнуў цябе на нейкі час, ці за та бой увайшоў, можа, нават схаваў у надзейным месцы, хоць бы — Божа, даруй! — за алтар, ці гаварылі вы штосьці, ці зводдаль былі, пакуль ты «маліўся», ці ён выглядаў на двор?.. Ён жа, вядома, таксама баяўся, разгублены быў, здагадваўся, хто ты... Тут я ў здагадках бездапаможны. А прыдумваць прыблізнае — не хачу.

Мне, відаць, дастаткова тое апоры, якую меў, перш за ўсё, ты — безвыходны i рызыкоўны давер да чалавека, той давер, тая ўдзячнасць, якія ты там адчуу i вынес адтуль у прыцемак зруйнаванага горада, з-паміж руінаў якога табе яшчэ трэба было звышасцярожна ды звышрызыкоўна выбрацца — ці зусім, у вёску сваю, ці да адной з надзейных явак...

Пішу, i вось якраз цяпер успомнілася, як я, ратуючы блізкага чалавека, тапіўся ў моры i сам. Пайшоў на дно i яшчэ вынырнуў, нават падумаў: лягу на спіну, перадыхну i тады... I лёг, здавалася, як трэба, але ізноў пацягнула на дно... Аднак жа вынырнуў яшчэ!.. I тут убачыў, што ад берага да мяне шыбуе — i гэта заўважылася! — аднарукі мужчына. Потым даведаюся, што ён марак, капітан, франтавы інвалід. А тады, даплываючы, ён закрычаў:

«Толькі не цапай!»

Цапнуў мяне ён сам: сваёй учэпістай за маю, ніжэй плечука. I гэтага хапіла — я ажыў, я адчуў сябе на вадзе!..

Параўнанне, відаць не надта далёкае. Бо i ў мяне ж быў страх. Ці не апошні? I не толькі за сябе...

Чалавечае разуменне. Чалавечны давер. Адчуванне рукі.

Гэта пайшло з маім сябрам ад тое сціплай царквы назаўсёды.

Потым ён перадаў яго — далей панесці — мне.

1990

Пяць слухачоў вячэрняга універсітэта марксізму-ленінізму, мы паехалі на некалькі дзён у Дом творчасці Каралішчавічы, каб як след падрыхтавацца да экзамену па кароткім курсе гісторыі партыі. Натхніцеля i сааўтара гэтай кнігі ўжо не было, але настрой яго часу яшчэ трымаўся. Быў май пяцьдзесят трэцяга года. Дый няёмка было нам здаваць абы-як. Найстарэйшаму, Тарасу Хадкевічу, было за сорак, наймаладзейшаму, мне, трыццаць шосты. Пасярэдзіне былі такія дзецям бацькі, як Антон Бялевіч, Дзіма Кавалёў, Валянцін Зуб. Пішу імёны, i спыніцца трэба: ужо ніводнага з хлопцаў няма... Як няма i тых двух старэйшых, што сядзелі ў сваіх пакоях амаль пустога на той час двухпавярховага драўлянага дома: Петруся Броўкі i самога Якуба Коласа.

Дзядзька Якуб прыехаў сюды ўпершыню, ён не любіў гэтай нядаўняй зімовай паляўнічай дачы, зверху аддадзенай пад літаратурную творчасць, называў яе Камарышчавічы. Зудлівай камарэчы тут, на нізкай лясной паляне, хапала аж надта. Былі i яшчэ сякія-такія нязручнасці чалавеку старому, нямогламу — скажам, вада толькі халодная, проста крынічна-сцюдзёная, a ў туалеце голыя унітазы. Прашу прабачэння за «натуралізм»: далей драбніца гэтая будзе неабходная.