Янка Брыль - Пішу як жыву [Аповесць, апавяданні, мініяцюры, эсэ]

Аднак над уеім гэтым панавала такая привычная, неабвержная логіка: калі ты пісьменнік, дык i пішы!

Згодна з гэтай логікай вядомае выступленне «Кліч да беларускага народа» ў сорак першым годзе за Янку Кулалу, яшчэ ж i не шасцідзесяцігадовага, напісана знясіленым нядаўнімі катаваннямі i турмой Кузьмою Чорным.

«Мне i самому гэта нядобра,— праз тры гады пісаў пра гэта Чорны ў дзённіку, яшчэ ў ваеннай Маскве,— але тады не напісаць гэтага я не мог». I так яшчэ, ясней: «... Я не маю магчымасці пісаць свае раманы... як чорнарабочы, пісаў i пішу бесперапынна публіцыстычныя тэксты без подпісу, яны друкуюцца, устаўляюцца ў тэксты рэзалюцый антыфашысцкіх, скажам, з'ездаў, друкуюцца ў зборніках Купалы, як купалаўская публіцыстыка... А я хаджу спрацаваны i хворы i жыву ў катуху...»

Успамінаюць таварышы, што Купала Чорнага любіў, называў Кузёмкай...

A «логіка», аднак, сваё рабіла.

Калі б тады, у Кіеве, бачачы той вялікі клопат, у якім апынуўся наш дзядзька Якуб, дазволіць сабе невялічкую злараднасць, яна была б у нечым i справядлівая. Бо гаварылася ж, што i за яго таксама часам пісалі так званую публіцыстыку.

Адзін толькі прыклад, уласны. I забягаючы наперад.

У пяцьдзесят пятым годзе, да стагоддзя з дня смерці Адама Міцкевіча, я склаў, а Танк, пры маім некаторым удзеле, адрэдагаваў даволі салідны, a галоўнае — першы ў нас аднатомнік паэзіі вялікага земляка. Прасілася салідная прадмова. Броўка ўзяў мяне, я — карэктуру кнігі, i мы пайшлі да Коласа. Ён згадзіўся, але ж па той славутай логіцы: «Напішыце хто-небудзь, я падпішу...» Пятрусь Усцінавіч, дзякуй яму, не тады, a калі мы з ім выйшлі, прапанаваў зрабіць гэта мне. Каб такое было сказана пры дзядзьку Якубу, я, бадай, i згадзіўся б. Другой просьбай, з якою мы з Броўкам звярнуліся тады да старога, была просьба толькі мая: падключыць i мяне ў групу пісьменнікаў, выбраных для паездкі ў Польшчу, на Дэкаду беларускай літаратуры i мастацтва. Мне вельмі хацелася паехаць, i я быў вельмі ўдзячны дзядзьку Якубу, калі ён дапамог у гэтым. Аднак мне так прыкра было ад таго, упершыню, не ад іншых, a самім пачутага: «я падпішу», што перад Броўкам я даволі легка адмовіўся.

Зноў працытуем;Чорнага: «...але тады не напісаць гэтага я не мог». Не маглі i мы адмовіць у клопаце любімаму, паважанаму дый нямогламу чалавеку. Пятро ІФёдаравіч узяў прэзідэнта, я ткачыху, а пра сакратара абкома, калі мы выйшлі з гасцініцы, я па няспеласці сваёй еказаў, што пайшоў ён, сам хай напіша. Лагодны філосаф Глебка усміхнуўся:

«Ты думает, што так ужо ў яго i атрымаецца?..»

Атрымалася б, змог бы як-небудзь, але — быў заняты.

На раскошным перадсвяточным Крашчаціку, пад белай духмянасцю расквітнелых каштанаў, недзе гуляла незнаемая нам абодвум маладзенькая ткачыха. А таварыша сакратара мы неўзабаве, зусім нечакана, засталі з жонкай у павільёне «Морозиво»...

«Агульнае, грамадскае, народнае — памёр Колас, пакінуўшы нашу літаратуру без галавы.

Праўда тое, што ён некалькі гадоў фактычна не прымаў удзелу ў літаратурным жыцці, не цікавіўся моладдзю па-горкаўску, пісаў ніжэй сваіх магчымасцей...

Але праўда таксама i тое, што ў асобе яго мы страцілі сапраўднага старшыню нашага саюза, да каго можна было звярнуцца ў цяжкую хвіліну, страцілі любімага народам, найлепшага пісьменніка i заступніка нацыянальных інтарэсаў.

Любоў да Коласа... Увечары народ пачаў націскаць на ашклёныя дзверы Палаца культуры, a назаўтра заліў плошчы i вуліцы Мінска...

Як нам пойдзе цяпер — колькі пошласці ўздыме галаву, які размах возьме бяздарнасць?..»

Гэты мой запіс надрукаваны толькі ў перакладзе, у «скандальным» нумары «Немана» за люты семдзесят восьмага года.

Патрэбны, лічу, некаторыя тлумачэнні.

«Сапраўдны старшыня».

Гэта праўда, што старшынямі пасля вайны былі спачатку Лынькоў, потым Броўка, аднак яшчэ большая праўда ў тым, што за імі, афіцыйнымі, мы адчувалі галоўнага — Коласа.

«Звярнуцца ў цяжкую хвіліну».

Я звяртаўся толькі адзін раз, калі мяне — я паўтараюся — не уключылі былі ў пісьменніцкую групу на дэкаду ў Польшчы. Дзядзька Якуб тады адразу моўчкі зняў тэлефонную трубку, набраў нумар сакратара ЦК i сказаў туды сваё «я прашу». I гэтае «прашу» мне помнілася ў тым незабыўным падарожжы, помніцца жыва i сёння.

«Любоў да Коласа...»

Так у «Немане» скарацілася: «каб прайшло». A ў рукапісе больш: «Любоў да Коласа пераўзышла ўсе меркаванні начальства».

Напярэдадні пахавання я ўвечары быў на дзяжурстве каля труны. Хто яшчэ з пісьменнікаў? Выразна помню толькі К. Крапіву. Чарга на плошчы ў Палац культуры пасоўвалася вялікая, i калі было аб'яўлена па радыё, што развітанне спыняецца, людзі націснулі на дзверы ледзь не да звону шкла. Хоць i звон, здаецца, быў. Сам міністр унутраных спраў, які хацеў спыніць той націск сваім аўтарытэтам, уціснуты быў назад у вестыбюль, бездапаможна крутануўся, неяк устаяў на нагах, але рэшата генеральскай шапкі зляцела з лысай галавы i пакацілася па падлозе. Ён сам дагнаў яго і, спачатку абцёршыся хустачкай, надзеў. Не памятаю, кім i куды было пазвонена, хто дазволіў, але развітанне прадоўжылі.