Янка Брыль - З людзьмі і сам-насам

...И нет отрады мне!..

Развага збаўчым холадам, нібы асвяжальна сцюдзёнай вадой, нагадвае, што так ужо неаднойчы яна, твая туга, адыходзіла i вярталася, ды вось зноў прыйшла, але ж i адыдзе, каб зноў калі-небудзь вярнуцца. I так — да канца...

Ці, можа, гэта я ўжо такі танкаскуры?..

* * *

Не будзем, крый Бог, параўноўвацца, аднак, дзеля патрэбнага часам супакаення ад залішняга самаедства, успомнім чалавечую складанасць i вялікіх, у каго мы вучымся.

* * *

Неяк зімой, у Мінску, вельмі доўга седзячы ў паліклініцы ў чарзе, падумаў дый сказаў тым, з кім сумаваў:

— Многа ўсялякіх навыдумлялі ордэнаў ды медалёў, а трэба яшчэ адзін — «За цярплівасць». Першай, другой i трэцяй ступені...

* * *

А чаму гэта нам, калі ў адзіноце, абавязкова трэба падмацоўвацца то з прэсы, то з эфіру?

A калі больш падумаць, спакайней засяродзіцца, зарчэй зірнуць навокал?

* * *

Перачытваў Танкаву кніжыцу «Errata», яго апошнюю, выхадам пасмяротную, першую без аўтографа...

«Ребята! Фронтовики! Нельзя же так ставить вопрос— надо и подавать!» Зусім бязногі інвалід — пад нагамі прахожых, голас якога пачуўся мне з лета сорак пятага года. Яму, ім — такім — трэба было яшчэ i прасіць, упрошваць!..

Успомнілася гэта над Максімавымі радкамі з «Падземнага пераходу»:

* * *

У чарговым томе «Беларускага кнігазбору» — «Магілёўская хроніка Трафіма Сурты i Юрыя Трубніцкага». Пасля перачьітвання «Хронікі Быхаўца» i «Баркулабаўскай хронікі» гэта ўпершыню чыталася з цікавасцю ды са смакам. А яшчэ i з сумным водгуллем класічных слоў: «Где оскорбленному есть чувству уголок?!» Дзе там было ў хаосе бясконцага кровапраліцця, подлага гваптавання ўсяго святога, у знішчальным полымі-дыме пякельных пажараў знайсці сваё месца таму чалавеку, які гэтага не хацеў, які гэта бачыў варварскім злачынствам?.. Бо былі ж, трэба думаць, i такія, месца якім у гісторыі не адведзена.

* * *

«Я не сонца, я ўсіх не нагрэю...» Як апраўданне бездапаможнасці, шчырае ці толькі каб за яе схавацца.

А каб усім паспачуваць, ахапіўшы сэрцам тое, што чуеш пра людскія беды i трагедыі,— сэрца патрэбна хіба такое ж, як сонца.

* * *

Першы мой здымак — на самым пачатку трэцяга года жыцця — вьшітукаваны мінскім фатографам з адэскага сямейнага. Маці казала: «Не даваў панамку зняць, кавэнчыў, Каб у ёй. То бацька ляпнуў па срачцы ды ўзяў на калені». Другі здымак быў зроблены ажно праз сем гадоў, па просьбе старэйшых братоў, якія засталіся абодва ў Саветах. Тут ужо было, як для мяне, цэлых чатыры гады вясковага, не абы-якім падарожжам на возе ў Мір, за дзевяць кіламетраў, з мамай i двума большымі братамі, аднаму няпоўных шаснаццаць, другому дванаццаты. Фатограф, немалады, увішны жыдок, палажыў маю правую руку на маміна плячо, a ў левую даў мне нейкую таўставатую кнігу,— як быццам я i маму люблю больш, чым усе, i самы граматны ў нашай сям'і, асірацелай пасля бацькавай смерці. Па здымку паслалі замежным братам, i дома засталося тры. Сусед наш, вясёлы дзядзька Паўлюк, паглядзеў на здымак i сказаў: «Во, i Іван свае вушы наставіў!..»

Яны ў мяне на ўсё жыццё вялікія, але ў маленстве былі яшчэ большыя, бо ці не да шостага класа трэба было стрыгчыся «пад бручку», нагала.

I вось я неяк заглянуў перад галеннем у люстэрка i да болю выразна ўявіў сябе, партызана, у паліцэйска-нямецкім палоне, у нашым мястэчку Турэц. Рукі ўжо звязаны перад павешаннем. У давяршэнне ўсіх катаванняў у пастарунку местачковы пустальга, паліцай Лісік, з якім мы ведаліся са школьнага маленства, абрэзаў мае вушы i тыцкаў імі ў заціснуты рот: «Жуй, бандзюга сталінскі, жуй!..»

Такое ідыятычна ўявілася...

I прыгадалася, як у слякотным казахстанскім Сямірэччы, у семдзесят чацвёртым годзе, нам, групе пісьменнікаў з розных савецкіх рэспублікаў, i не такое па жаху расказвалі. Яшчэ з дзён грамадзянскай вайны. Як белыя казакі атамана Аненскага накрылі ў сябе чырвонага партызана, што забег да сям'i, вынялі з яго разрэзаных грудзей не зусім мёртвае сэрца («яшчэ трапяталася») i прымусілі жонку гэтага чалавека — на вуліцы, пры яго дзецях i пры суседзях — сэрца тое кусаць, жаваць i глытаць...

* * *

...Праследаваць сям'ю — за вінаватасць бацькі i дарослага сына, якія добраахвотна ў гітлераўскай паліцыі i днямі крывава «праславіліся» на сабачай службе. Нарэшце дагнадь тую сям'ю — жанчынумаці, дзвюх маладзенькіх дачок i найменшага, зусім яшчэ хлапчанё.