Янка Брыль - Жменя сонечных промняў

«Працуйце — цудаў няма».

Гані мяне, доля, ад перакатных радасцей капрызнай славы да зямнога, ціхага шчасця вялікай, патрэбнай працы!

Бо як жа працуюць і працавалі мільёны безыменных творцаў жыцця,— у чым ix слава i шчасце?

Масква. Дэкада нашай літаратуры. Чарговы кіраўнік абмеркавання прозы пазіруе з прыкметнай грацыяй. Меншыя геніі, нібы стаўшы за ім у чаргу, дружна цытуюць: «Як сказаў у сваім цікавым i змястоўным слове Пётр Іванавіч...», «Пётр Іванавіч, пачынаючы нашу гаворку...», «Пётр Іванавіч справядліва заўважыў...», «Я не баюся, таварышы, паўтарыцца, сказаўшы, што акрзсленне, якое толькі што даў нам Пётр Іванавіч...»

I гэтак далей. З натуральнай сталічнай свабодай.

Якая мы, аднак, правінцыя!.. Што ў нас здаецца смеласцю, тое не толькі ў Маскве, але і ў Таліне—звычайнае. Як прыкра, балюча, што пакуль я думаў, у якую вату загарнуць мне сякую-такую смеласць, сякія-такія думкі — і Салаухін, i Смуул пусцілі ix, кожны па-свойму, у людзі...

A ў нас адзін ніяк яшчэ ўсё не адхрысціцца за сваю былую, у іншых літаратурах — ужо даўно не смелую, смеласць.

Калі мы ўчора аглядалі вашынгтонскую нацыянальную галерэю, прыбіўся да нас малады амерыканец, што шукае дружбы з савецкімі людзьмі. Чалавек з вышэйшай асветай, а так i не ўспомніў, якую кнігу, перакладзеную з рускай мовы, ён аднойчы быў прачытаў... А што тут ужо заікацца пра нацыянальныя літаратуры?.. Трэба было бачыць, як ён — шчыры, мусіць, хлопец — здзівіўся, пачуўшы пра тое, што армянскі тэатр святкаваў нядаўна свае дзве тысячы гадоў!..

Не вельмі смешна з хлопца, а шкада яго,— не ведае.

Такія ж знаўцы, як наш гнуткі гід, «спецыяліст па рускай класіцы», адкалупваюць ад глыбы савецкай літаратуры толькі крошкі, патрэбныя ім, і крычаць, што гэта — не проста найлепшае, але ж i адзінае ў нас...

I мы не ведаем усяго, што нам трэба.

I тут, у Штатах, i ў Канадзе часта пыталіся ў мяне пра адносіны да адной з кніг, шго нашумела ў нас нядаўна, да яе аўтара. Пыталіся часам i добрыя людзі, без задняе думкі. А што я мог ім сказаць,— дзе яе прачытаеш?..

Пыталіся i пра адносіны да «светила русской эмиграции» — Набокава з яго «Лалітай». Ну, а пра гэтага я толькі ў Амерыцы і пачуў...

Варта б нам ведаць тое, супраць чаго паўстаём.

Над лугавой ды лясной палескай рачулкай пяюць, шчабечуць, крычаць птушкі — амаль зусім невядомыя, як у маленстве...

Тады, аднак, было не сорамна, што я ix не ведаю,— тады яны былі вялікай, цудоўнай таямніцай, і гэтага хапала.

Мы нават не можам толкам расказаць пра ўсе кветкі з таго букета, які нам часта дораць больш, чым трэба, удзячныя чытачы.

Ёсць i такія таварышы па пяру, што гадамі не паварушаць пальцам для грамадскай справы. Нічым ён не абурыцца, нікога не падтрымае, ні за кога не заступіцца... Сядзіць і напіхае аркушамi свой эпічны сяннік.

Чытаеш такі эпас i заўважаеш перш за ўсё адно — чалавек садзіўся кожны дзень за стол і, не зважаючы ні на што, гнуў лінію.

«Няма таленту, але ж затое які axoп падзей!..»

Няма ў спевака голасу, але ж затое як ён шырока разяўляе рот!..

Угэтай кнізе вады i праўда няма,— толькі сухі, бясконцы пясок.

Многа чытаю па службе. Колькі да суму шэpaгa! I ў рукапісах, i друкаванага... I як жа хочацца, як у духмень, каб хтосьці ўсю гэтую шэрасць перакрэсліў маланкай сапраўднага таленту!..

Ён горача пакахаў, але яна адказала:

— Працуй лепш, можа тады я i адкажу табе ўзаемнасцю...

Прачытаўшы гэга ў новым рамане, крытык млява, бяззуба гугніць:

«У каханні яна аддала перавагу грамадскаму над асабістым...»

Піліпку-сынку гyci скінулі па адным пяру — ён паляцеў. Калі ж паддацца, каб кожны, хто крытыкуе, вырваў у цябе па пяру ці па два — далёка не заляціш.

— У цэлым вы напісалі добрую рэч. Але ж некаторыя старонкі я вам проста павыкідаў бы.

Таксама, гледзячы на гульню більярдыстаў, можна сказаць, што тых шароў, якія не трапілі ў лузу, не трэба было.

Пеўня спачатку рэжуць, а по тым скубуць. A аўтара на кінастудыі спачатку доўга i калектыўна скубуць, а нарэшце хто-небудзь зарэжа. Што выгадней — варта б спытацца ў пеўня.

Фізікі кажуць: штосьці знаходзім, а потым стараемся яго абвергнуць. Трымаецца,— значыць, жыве.

Такога б нам, літаратарам! Каб аўтар сам сябе правяраў абвяржэннем.

Раман — вялізны палац з яго шматлікім насельніцтвам, ён далёка відаць, але часта ў ім дрэнна з водаправодам, з ацяпленнем, не працуе ліфт... Тады вельмі ж цяжка паднімацца на высокія паверхі палаца i снаваць па яго бясконцых i няўтульных калідорах.