Янка Брыль - Жменя сонечных промняў

Майму малому пяць. Зімой, калі ў суседнім доме памёр дзядок, хлопец не даваў мне спакою доўга: а што, а як, а чаму?.. Аднак для яго гэта — самы першы пачатак пакутлівага роздуму над тым, што жыццё чалавека — ой, як далёка і як бязлітасна, жорстка не вечнае. Малы будзе яшчэ вельмі доўга думаць, што людзі паміраюць, а потым прыйдзе час на думкі, што i я таксама памру...

А я ўжо думаю i за сябе, i за яго, i наогул за чалавека. I думаць так пад зоркамі, у адзіноце — бывае ўсё ж такі цяжка.

Упадак сіл? Можа. Што, гнаць такія думкі працай? Добра гэта! Але ж i пры камунізме, калі, нарэшце, чалавек будзе жыць як належыцца, думкі такія яго не пакінуць.

Яны i павінны былі б падказаць нам наймудрэйшую з думак — пра мір, у якім найбольш разумна было б пражыць тыя лічаныя гады, што адведзены кожнаму з нас прыродай.

І славы не было, а толькі адчуванне абавязку

Шчасце наша, відаць, у самой апантанасці

Што не забудуся з апошняй паездкі ў Маскву, дык гэта — Прышвін у труне. Прыгожа сівая галава на падушцы. Слёзы, калі Паустоўскі натхнёна гаварыў пра ягоную веліч як чалавека і мастака. Побач са мной, у збоі моладзі на галёрцы, плакаў юнак-аркестрант, з трамбонам пад пахай.

Я ўспамінаў мае знаёмства з Міхаілам Міхайлавічам,— над яго старонкамі, у страшным сорак другім годзе,— i думаў, што добра вось так: зрабіць усё што мог і адысці.

Латвія любіць Упіта.

Асабліва непасрэдна гэта праявілася ў словах калгасных дзяўчат, зямлячак юбіляра, якія падаравалі яму самадзельныя рукавіцы.

— Што, што яны сказалі? — пытаюся ў шуме воплескаў.

I сябар мой, латышскі паэт, перакладае:

— Каб цёпла было вашым старым рукам, якія...

Кнігі яго — іржаная, духмяная, туга замешаная проза. Часамі залішне грунтоўная, а то і проста сумная, але ўсюды разлічаная на сур'ёзнага, удумлівага чытача. Чытаць яго — i асалода, i праца.

Сапраўдны, моцны чалавек, нястомны работнік, ад знаёмства з якім i сам ты, здаецца; становішся лепшым. I не «здаецца», а так. Тут дорага само жаданне. Яно не праходзіць бясследна.

Дзіўнае супадзенне. У вагоне расказваў хлопцам пра нядаўнюю сваю сустрэчу з Юрыем Яноўскім. Пастаялі на вуліцы. Мне хацелася вельмі сказаць, што ён мне блізкі, што я шкадую яго, хачу, каб яму палягчэла... А ён, прыгожы, стройны, заўчаснa пасівелы чалавек, выдатны пісьменнік, якога вось ізноў пабілі — жорстка, груба, несправядліва,— ён усміхаўся сваёй мудрай, журботнай усмешкай i гаварыў:

— Людзі адыходзяць, справы застаюцца...

Уранні, прыехаўшы ў Брэст, у першай газеце я ўбачыў некралог...

Юры Іванавіч пайшоў. Справа яго засталася. Сумная ўсмешка — таксама. Многае ён панёс, не паспеўшы, не змогшы аддаць. Не ўсё, вядома, па сваей віне...

Чытаю «Зачараваную Дзясну». I захапляюся — на ўсю душу, Зірнуў, калі напісана: 1954-1955 гг. Даўжэнку я бачыў i слухаў на другім з'ездзе пісьменнікаў, у снежні пяцьдзесят чацвёртага. і не ведаў як след, каго слухаю, бачу...

Чаму ж маўчу, не кажу, не пішу тым, што жывуць, пра сваё захапленне?..

Учора быў першы раз у Жупранах.

Магіла, помнік i, у касцёле, партрэт Багушэвіча.

Радасна, дзіўна, што ён — не легенда, не гістарычнае штосьці, а чалавек, які зусім паблізу жыў, памёр i пахаваны тут вось, побач з маці i сястрой, на звычайных вясковых могілках, дзе на кожным помніку па некалькі пацешных памылак...

I другое пачуццё. I здзіўленне, i недаўменне, i пашана да таго, хто блізу сто гадоў таму назад упарта, як парастак паміж плітамі тратуара, пралез паміж дзвюма стыхіямі, рускай i польскай, насуперак усім, уключаючы і сваіх найбліжэйшых, пралез i вырас сa сваім i зрэбным, і глыбока, па-народнаму, пахлебнаму свежым беларускім словам. І славы не было, а толькі адчуванне абавязку.

Шчасце наша, відаць, у самой апантанасці.

Самаздаволены маэстра піша па-беларуску «шляпа», «укусна», «бракну», «кузнец»... У адказ на крытыку крычыць:

— Трэба смялей набліжаць нашы братнія мовы!

На невуцтве — «вялікая палітыка».

Люблю рускіх, Расію, люблю Украіну... Але ніколі яшчэ не пашкадаваў, што я — беларус, ніколі не захацеў быць некім іншым, таксама як ніколі яшчэ не прыходзіў да недарэчнай думкі... стаць жанчынай. Я беларус таксама, як я — мужчына, i проста не магу глядзець на свет інакш.

Добра паслухаць, як людзі гавораць пра літаратуру, зусім не падазраючы, што i ты — таксама маеш дачыненне...

У вагоне гутарыў з палкоўнікам медыцынскай службы. Сівы, бывалы, культурны чалавек, ён гаварыў пра аднаго з сталічных «класікаў».

— Мы яго доўга ў нашым Каунасе чакалі. A прыехаў — п'янага вынеслі з вагона, п'янага потым і вынеслі з рэстарана ў вагон... Ці можна ўявіць падобнае, скажам, з Уладзімірам Галакціёнавічам, з Антонам Паўлавічам, га?..