Леанід Дайнека - След ваўкалака

Войска палачан стаяла асобна ад гарадскога апалчэння, каля сцен Белгарада. Раман загадаў абнесці месца стаянкі плятнём, увабіць вострыя коллі. Квола гарэлі змарнелыя за ноч вогаішчы. Раман не спаў, прытрымаў стрэмя вялікаму князю, калі той саскокваў з каня на зямлю.

— Будзі ўсіх, — сказаў Усяслаў. Неўзабаве агромністая маса людзей, пацепваючыся ад ранішняй свежасці, гатова была слухаць вялікага князя. Ціхенька ржалі коні. Датлявалі вогнішчы.

— Я даўно хацеў пагаварыць з вамі, воі мае, — моцным голасам выгукнуў Усяслаў, і яго пачулі ўсе ад першага найлепшага дружынніка да апошняга замурзанага канявода. — Заўтра ці паслязаўтра тут будуць Ізяслаў з ляхам Баляславам. Пацячэ кроў. Хруснуць шчыты. Пакоцяцца галовы. Заўсёды шукаў я гарачую сечу, але гэтай сечы не хачу.

Ён паглядзеў на неба, і ўсе паглядзелі следам заім.

— Птушкі ляцяць у свае гнёзды. Рэкі ўваходзяць у берагі, — пасля маўчання, якое здалося занадта доўгім, зноў загаварыў Усяслаў. — Падумайце, што лепш: Радзіма або ўлада? Падумайце, якой сцяжынаю пайсці: праліваць не чужую нам кроў або вярнуцца на Палату і Свіслач, абняць жонку з дзецьмі? Я не хачу сечы таму, што мы паб'ём адзін аднаго, Ізяслаў і я, а па нашых касцях у Кіеў увойдзе хан Шарукан. Воі мае! Вам уручаю сваю славу і свой лёс. Хай будзе так: я зараз да кожнага падыду, кожнаму гляну ў вочы і кожны з вас скажа мне толькі адно слова «Кіеў», калі хоча застацца, і слова «Рубон», калі не хоча бітвы, а жадае вярнуцца дамоў.

Усхваляваны гуд пакаціўся між воямі. Так прачынаецца перад навальніцаю густы непарушны лес. Усяслаў пачаў абыход войска.

— Рубон! — ляцела яму насустрач.

— Рубон!

— Рубон!

Ён падышоў да Ядрэйкі.

— Рубон, — хуценька сказаў рыбалоў і не быў бы Ядрэйкам, каб не дадаў: — Чым за морам мёд піць, лепш са Свіслачы вадзіцу. Пабяжым, князь, дадому. Чаго табе не хапае? У іх — Дняпро. У цябе — Дзвіна. У іх — Сафія. I ў цябе — Сафія.

Усяслаў усміхнуўся гаваркому рыбалову, а Раман пагразіў Ядрэйку кулаком.

Толькі некалькі чалавек сказалі: «Кіеў». Усяслаў пакланіўся войску, прамовіў дрогкім голасам:

— Я ведаў ваш адказ. Шмат бітваў чакае нас наперадзе, і мы не баімся іх, але заўтрашняй бітвы не будзе. Падайце мне мой меч!

Два грыдні-збраяносцы хуценька прынеслі, адтарочыўшы ад зменнага князевага каня, доўгі прамы меч. Усяслаў пацалаваў яго, узвіў над галавой.

— Клянуся імем, якое нашу, — заўсёды і ўсюды думаў я пра Полацкую зямлю, пра Дзвіну і Друць, пра Ушачу і Свіслач. Калі яшчэ нашы дзяды-прадзеды сысункамі папярок лаўкі ляжалі, вялікую славу мела наша зямля і заўсёды будзе яе мець. Недарма сядзелі мы ў Кіеве — свой родны Полацк мацавалі. Пакланіцеся ж гэтаму мячу, які павядзе нас дадому!

I адбылося пакланенне мячу. Тысячы людзей апусціліся на калені.

Потым князь загадаў паклікаць двух кіян, якія прыйшлі да сябрукоў ды так і заначавалі пасля добрага пачастунку ў палачан, аддаў ім загадзя падрыхтаваны пергамен, строга наказаўшы:

— Заўтра ж занясіце яго мужам-кіянам.

«Мужы-кіяне, — было напісана ў пергамене, — дзякуй вам, што сыноў маіх і мяне выбавілі на белы свет з цёмнага поруба. Да скону буду памятаць пра гэта. Не хачу крыві і бягу ў Полацк. Люблю Кіеў, але Полацк люблю болей».

Адразу ж войска рушыла на поўнач. Сіняя цемра праглынула ўсіх.

— Конь дадому бяжыць хутчэй, — весела сказау Ядрэйка, ды ніхто не азваўся на ягоны голас. Ішлі І ехалі моўчкі, пільна ўзіраючыся ў туманную імглу. Хто думаў пра маці, хто пра жонку, хто ўсшшшаў тонкую дзіцячую руку, якая ляжала калісьці на ягоным плячы..

Светлай вясновай раніцай у Полацку над Палатой пачулі шчаслівы крык ваўкалака...

Князь Усяслаў яркай зоркай прамчаўся па трывожным небасхіле адзінаццатага стагоддзя. Пры ім Полацкае княства дасягнула сваёй найвышэйшай магутнасці.

Не ўсё ўдалося яму зрабіць. Ён не здолеў аб'яднаць у адну дзяржаву землі крывічоў, не змог памірыць паганцаў з хрысціянамі. Ход гісторыі, яе дыялектыка аказаліся, вядома ж, куды мацнейшымі за ягоны моцны і харобры меч. Але ён застаўся ў народных былінах. Народ запомніў — а народ запамінае навечна — адважнага рашучага Усяслава Чарадзея. «Слова аб палку Ігаравым» зрабіла яго несмяротным.

Розны лёс быў наканаваны князевым сынам. Чуллівы і мяккасардэчны Расціслаў, на вялікі жаль, бясследна згубіўся ў цемрадзі часу. Барыс жа ўдала ваяваў супраць яцвягаў, заклаў у 1102 годзе горад Барысаў, пакінуў нашчадкам сваё імя на славутых «Барысавых камянях», адзін з якіх і сёння можна ўбачыць у Полацку каля Сафіі.